خروج «دود سفید» از مذاکرات ایران و آژانس؛ مسیر برای تمدید ضرب الاجل مکانیسم ماشه هموار می‌شود

اگر ایران و آژانس بتوانند بر سر یک مدالیته (چارچوب همکاری جدید) به توافق برسند که بر اساس ادعای خبرنگار «وال استریت ژورنال» امر محتملی است در این صورت یکی از شروط تروئیکای اروپایی برای تمدید ضرب الاجل مکانیسم ماشه محقق می‌شود. در این صورت می‌توان فضایی برای دیپلماسی به گفته مقامات ایرانی برای مذاکرات یافت.

به گزارش سرویس بین الملل تابناک، «لارنس نورمن»، خبرنگار نشریه آمریکایی «وال‌استریت ژورنال» شامگاه یکشنبه از وقوع پیشرفت در مذاکرات جاری بین ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خبر داد.

او به نقل از منابع خود نوشت: «تازه‌ترین خبر من این است که در ۲۴ ساعت گذشته پیشرفت‌هایی در مذاکرات بین ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی حاصل شده است.»

نورمن افزود: «مشخص نیست که آیا این پیشرفت‌ها در حال حاضر به توافقی بین آنها منجر خواهد شد یا خیر و اگر چنین شود، چقدر بر اساس وعده‌های ایران یا گام‌های روشن، مشخص و سریع این کشور که نکته کلیدی است، حاصل شده است.»

پیش از این، «رضا نجفی» سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از برگزاری دور سوم مذاکرات فنی بین ایران و آژانس خبر داده بود.

به گفته نجفی، دور سوم مذاکرات فنی بین ایران و آژانس برای تدوین شیوه‌نامه اجرای تعهدات پادمانی در وضعیت جدید متعاقب حملات غیرقانونی رژیم صهیونیستی و آمریکا به تاسیسات هسته‌ای کشورمان، و با عنایت به مصوبه مجلس در این‌خصوص، طی روز‌های جمعه و شنبه در وین برگزار شد و طرفین به تبادل نظر در خصوص نکات مندرج در متن شیوه نامه پرداختند.

در این راستا، سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران نیز روز شنبه 15 شهریور در همایش ملی توانمندی‌های سرمایه‌گذاری مناطق آزاد و تجاری ایران در این خصوص گفته بود: طبیعتاً همکاری با آژانس نمی‌تواند مثل گذشته باشد. ما نیاز به یک چارچوب جدید همکاری با آژانس داریم. خوشبختانه در این خصوص مذاکرات ما با آژانس آغاز شده و همین امروز هم برای رسیدن به یک چارچوب جدید، مذاکرات ادامه پیدا کرده است. تا آنجایی که من مطلع شدم ـ همین قبل از ورود به جلسه ـ مذاکرات خوبی هم انجام شده و ما بسیار نزدیک هستیم به اینکه با خود آژانس به یک چارچوب جدید همکاری برسیم.

به گزارش تابناک، فرانسه، آلمان و انگلیس تا پایان ماه آگوست به ایران فرصت دادند تا درباره برنامه هسته‌ای خود گام‌های برداشته و از فعال شدن مکانیسم ماشه اجتناب کند.

در مذاکرات استانبول میان ایران و تروئیکای اروپایی، سه کشور فرانسه، انگلیس و آلمان از ایران خواسته‌اند تا مذاکرات با آمریکا برای دستیابی به یک توافق هسته‌ای را از سر گرفته و به بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه دسترسی کامل به آنچه ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی خوانده شده است را بدهند.

روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه ۳۰ روز طول می‌کشد و اروپایی‌ها می‌خواهند تا پیش از ریاست دوره‌ای روسیه بر شورای امنیت در ماه اکتبر، کار را به سرانجام برسانند.

مقامات ایرانی گفته‌اند که فعال‌سازی مکانیسم ماشه به خروج تهران از پیمان منع گسترش منجر خواهد شد.

اندیشکده «کارنگی» در این زمینه نوشته است: «اگر مکانیسم بازگشت اجرا شود، ایران ممکن است در واکنش از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج شود یا همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را متوقف کند ــ اقداماتی که بحران را تشدید و خطر تقابل نظامی را افزایش خواهد داد.

از سوی دیگر، اگر این سازوکار در «روز پایان» منقضی شود بدون آنکه تحریم‌ها دوباره برقرار شوند، شورای امنیت آخرین ابزار مؤثر خود برای مجازات ایران بابت نقض‌های هسته‌ای را از دست خواهد داد. به لحاظ نظری، بازگرداندن تحریم‌ها بعد‌ها امکان‌پذیر است، اما تنها با اجماع همه اعضای دائم؛ که با توجه به همسویی مسکو و پکن با تهران عملاً ناممکن است.

ایالات متحده باید ابتکار عمل را به دست گیرد و هم بر متحدان اروپایی خود و هم بر ایران فشار بیاورد تا مکانیسم ماشه تمدید شود. برای تحقق این مسیر، ایران باید دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برای راستی‌آزمایی ذخایر اورانیوم غنی‌شده خود بازگرداند، و در مقابل، ایالات متحده و شرکایش باید تضمین‌های معتبری ارائه دهند ــ مهم‌ترین آن، ممنوعیت موقت اقدام نظامی مشروط به پایبندی ایران.

چنین رویکردی تنها به معنای حفظ اهرم فشار نیست، بلکه به جلوگیری از چرخه تشدید تنش، حفظ امکان دیپلماسی دوباره، و پاسداری از اعتبار رژیم عدم اشاعه کمک خواهد کرد.»

به نوشته کارنگی: «برای معتبر ساختن تمدید مکانیسم ماشه، ایران باید گام‌های معناداری با آژانس بردارد، از جمله اجازه دسترسی دوباره بازرسان و در نهایت شفاف‌سازی درباره ذخایر تأییدنشده اورانیوم با غنای بالا.

در مقابل، واشنگتن می‌تواند تضمینی مشروط ارائه دهد مبنی بر اینکه در طول دوره تمدید از حمایت یا مشارکت در حملات نظامی بیشتر علیه تأسیسات هسته‌ای ایران خودداری خواهد کرد، مشروط به همکاری ایران با آژانس و پایبندی به قطعنامه. چنین تضمینی نشان خواهد داد که تمدید با هدف تثبیت اوضاع است نه خرید زمان برای اقدام نظامی بیشتر.

اگر ایران باور کند که ایالات متحده آماده است تحت این شرایط از مذاکرات حمایت کند، ممکن است تمایل بیشتری به پذیرش تمدید مکانیسم ماشه داشته باشد. اروپا به‌تنهایی نمی‌تواند چنین تضمینی بدهد ــ فقط واشنگتن قادر است؛ و اگر ایالات متحده گام پیش بگذارد تا ایران را از نیت خود مطمئن سازد، روسیه و چین نیز احتمالاً بیشتر تمایل خواهند داشت از رأی وتو خودداری کنند و به‌جای آن در رأی‌گیری ممتنع باشند.

دولت ایالات متحده باید به‌طور نزدیک با متحدان اروپایی خود همکاری کند تا در شورای امنیت یک پیشنهاد واحد برای تمدید ارائه دهد و همزمان فعالانه در تدوین پیش‌نویس قطعنامه نقش داشته باشد. 

نقطه آغاز باید تأکید روشن بر نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌عنوان مبنای هرگونه محدودیت بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران در طول دوره شش‌ماهه تمدید باشد. برای اجتناب از بن‌بست کنونی ــ که در آن درخواست آمریکا برای غنی‌سازی صفر خطر وتوی روسیه یا چین را به همراه دارد ــ قطعنامه باید پارامتر‌های واقع‌بینانه و قابل اجرا پیشنهاد کند.

یکی از گزینه‌ها ــ که مکمل، اما متمایز از موضع سه کشور اروپایی است ــ معرفی سقف‌های مرحله‌ای غنی‌سازی برای هدایت رقیق‌سازی تدریجی ذخایر اورانیوم با غنای بالای ایران است. 

به‌عنوان مثال، سطح غنی‌سازی می‌تواند در ماه نخست حدود ۶۰ درصد تعیین شود، تا ماه سوم به ۲۰ درصد کاهش یابد، و تا پایان ماه ششم به حد مجاز برجام یعنی ۳.۶۷ درصد بازگردد. 

برای جلب نظر ایران، قطعنامه می‌تواند بندی داشته باشد که به‌صراحت هرگونه اقدام نظامی علیه تأسیسات هسته‌ای ایران را، طبق ماده ۲ (۴) منشور سازمان ملل، در طول دوره تمدید ممنوع کند، مشروط به اینکه ایران معیار‌های راستی‌آزمایی را رعایت نماید. این ممنوعیت برای همه کشور‌های عضو سازمان ملل الزام‌آور خواهد بود و اطمینان امنیتی لازم را به ایران می‌دهد تا اقدامات شفافیت‌زا را بپذیرد.

تمدید مکانیسم ماشه به معنای عقب‌نشینی آمریکا از ترجیح دیرینه‌اش برای غنی‌سازی صفر نیست. بلکه بازتابی از این واقعیت است که پافشاری بر خواسته‌های حداکثری در شرایط فعلی مسیر دیپلماسی را مسدود می‌کند. 

یک تمدید زمان‌مند نه امتیازدهی در اصل، بلکه ایجاد فضای سیاسی لازم برای پیگیری آن از طریق مذاکره است. پنجره مکانیسم ماشه همچنین می‌تواند برای احیای گفت‌و‌گو‌ها درباره کنسرسیوم منطقه‌ای چرخه سوخت ــ ایده‌ای که پیش از جنگ دوازده‌روزه مطرح شده بود ــ مورد استفاده قرار گیرد. 

چنین چارچوبی، با تکیه بر نظارت بین‌المللی، می‌تواند به ایران دسترسی به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز بدهد، در حالی که نگرانی‌های اشاعه‌ای را برطرف کرده و گفت‌وگویی گسترده‌تر درباره محدودیت‌های هسته‌ای منطقه‌ای باز می‌کند.»

همچنین «الی گرانمایه» کاشناس شناخته شده مساله هسته ای ایران در فارن پالیسی در این زمینه نوشته است: «بازگشت سریع بدون شک ایران را به تلافی وامی دارد. تهران ممکن است همکاری اندک باقی‌مانده با IAEA را معلق کند. پارلمان تندروی آن که قبلاً در محدود کردن دسترسی IAEA موفق شده، اکنون در حال فشار برای خروج کامل ایران از NPT است. چنین حرکت‌هایی بدون تردید اسرائیل — که به وضوح اعلام کرده جنگش با ایران به پایان نرسیده است — را برای ازسرگیری حملات جسورتر خواهد کرد.»

به اعتقاد گرانمایه: «اروپایی‌ها باید با عربستان سعودی و قطر کار کنند تا نفوذ خود بر تهران و ترامپ را برای برداشتن این گام ترکیب کنند.

هدف دوم باید ارائه کردن یک توافق تمدید در قالب یک قطعنامه جدید شورای امنیت باشد. زمانبندی مجمع عمومی این ماه با بازه ۳۰ روزه قبل از اجرایی شدن بازگشت سریع همپوشانی دارد. در شورای امنیت، می‌توان بر سر یک قطعنامه جدید مبتنی بر سه ستون توافق کرد.

اول، باید خواستار پایان حملات نظامی مستقیم بین ایران و اسرائیل شود. دوم، باید بر گفت‌و‌گو‌های فشرده هسته‌ای بین اعضای دائم شورای امنیت و ایران در طول سال آینده تأکید کند.

این دو عامل به ایران اطمینان محدودی می‌دهد که ایالات متحده به حملات جدید اسرائیل چراغ سبز نشان نخواهد داد، تا زمانی که مذاکرات ازسرگرفته شده در حال پیشرفت باشد.

در نهایت، این قطعنامه باید تمدید ۱۲ ماهه مکانیسم بازگشت سریع را در ازای ازسرگیری گفت‌و‌گو‌های دیپلماتیک، توقف غنی‌سازی و شفافیت بیشتر ایران در مورد فعالیت‌های هسته‌ای‌اش تأیید کند.

اگرچه ایران احتمالاً به توقف غنی‌سازی اورانیوم اعتراض خواهد کرد، اما این اکنون یک واقعیت عملی پس از حملات آمریکاست و چیزی است که ایران ممکن است مایل به هضم آن باشد.

با این حال، شفافیت باید یک فرآیند مرحله‌ای باشد — و ایران بعید است دسترسی کامل به IAEA بدهد تا زمانی که این موضوع به کاهش تحریم‌های آمریکا گره نخورده باشد.

یکی از راه‌های افزایش شفافیت در مرحله اولیه دوره تمدید، این است که IAEA منحصراً با بازرسان چینی و روسی (که ایران اعتماد بیشتری برای اشتراک اطلاعات با آنها خواهد داشت) کار کند تا حساب ذخایر شکافپذیر خود را شروع کند.

اگر تروئیکای اروپایی از بازگشت سریع برای ایجاد چنین موفقیتی استفاده کند، خود را به عنوان یک بازیگر سیاسی با نفوذ، تأیید دوبارهخواهد کرد.

البته این فرآیند آغازگر مذاکراتی حتی سخت‌تر بین ایالات متحده و ایران با هدف دستیابی به یک توافق جامع جدید خواهد بود. با این حال، شکست، تروئیکای اروپایی را در شعله‌ور کردن درگیری و رها کردن دو دهه رهبری در سیاست ایران، مقصر و شریک خواهد کرد.»

در این زمینه پروفسور «پل پیلار» استاد دانشگاه جورج تاون آمریکا و عضو پیشین شورای اطلاعات ملی آمریکا به خبرنگار تابناک می‌گوید: «هنوز فرصت برای جلوگیری از اجرای مکانیسم ماشه وجود دارد، اما این امر مستلزم دیپلماسی متمرکز و مثبت از سوی ایالات متحده، ایران و همچنین اروپایی‌ها است.

به اعتقاد وی: اگر دولت ترامپ بتواند بار دیگر به این موضوع اولویت دهد و اگر ایران بتواند از موضعی که اختلافاتش با آمریکا را «غیرقابل حل» می‌داند فاصله بگیرد، آنگاه بهترین امید برای نوعی توافق موقت است که شامل ایران، آمریکا و سه کشور اروپایی (E ۳) باشد.

«پیلار» معتقد است: این توافق ممکن است مسائل بزرگ مربوط به شکل برنامه هسته‌ای ایران را حل نکند، اما پیشرفت کافی در زمینه دسترسی آژانس و ارائه توضیح درباره اورانیوم حاصل شود تا امکان تمدید مهلت بازگشت تحریم‌ها (مکانیسم ماشه) به مدت شش ماه فراهم گردد.

«مارک فینو» سخنگوی پیشین وزارت خارجه فرانسه نیز در این زمینه به خبرنگار تابناک می‌گوید: دوره ۳۰ روزه یک فرصت نهایی برای حل این اختلاف قبل از اعمال خودکار تحریم‌های قبلی سازمان ملل است. این یک انگیزه قوی برای انجام مذاکرات مؤثر محسوب می‌شود.

وی معتقد است: اکثر این اقدامات به تصمیمات ایران بستگی دارد، اما البته آمریکا نیز باید نشان دهد که آماده ازسرگیری مذاکرات دوجانبه برای دستیابی به یک توافق جامع است. دوره ۳۰ روزه ممکن است بیش از حد کوتاه باشد، به همین دلیل یکی از گزینه‌ها می‌تواند تمدید این مکانیسم برای چند ماه باشد.

در این زمینه عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران در یادداشتی در روزنامه گاردین انگلیس نوشته است: ضمن اذعان به تغییر ماهیت و نقش این سه کشور اروپایی، باید گفت که هنوز زمان و ضرورت انجام گفت‌و‌گو‌های صادقانه وجود داشته و این گفت‌و‌گو باید با درک واقعی از معنای «مشارکت» در برجام شروع شود. این درک در کنار «حسن نیت» پیش شرط اساسی برای» اجرای مفاد توافق» است.

وی می‌افزاید: منطقی نیست که سه کشور اروپایی ادعای مشارکت در توافقی که مبتنی بر غنی‌سازی اورانیوم در ایران بوده را داشته باشند و همزمان از ایران بخواهند غنی سازی را کنار بگذارد. تشویق و حمایت آشکار از حملات نظامی غیرقانونی علیه تأسیسات هسته‌ای ایران که تحت حمایت حقوق بین‌الملل هستند، کاری که صدراعظم آلمان با وقاحت انجام داد، هیچ‌گاه نمی‌تواند نشانه «مشارکت» باشد. در این یادداشت آمده است: در حالی که رفتار‌های غیرقانونی علیه ملت ایران منجر به مطالباتی مبنی بر «نه به مذاکره مجدد» گردیده است، اما ایران همچنان برای دیپلماسی آماده است.

عراقچی می‌نویسد: برای خروج از این بازی باخت - باخت، سه کشور اروپایی باید رویکرد مخرب خود را تغییر دهند، نه برای راضی کردن ایران، بلکه با درک این امر که قربانی کردن منافع امنیتی در یک پرونده نمی‌تواند برای آنها در سایر موضوعات ایجاد نقش کند.

وی با بیان اینکه ایران آماده رسیدن به معامله‌ای واقع‌بینانه و پایدار است که شامل نظارت‌های دقیق و اعمال محدودیت بر غنی‌سازی در برابر لغو تحریم‌ها باشد، نوشته است: عدم توجه به فرصت زود گذر موجود جهت تغییر رویکرد، می‌تواند پیامد‌هایی ویرانگر در مقیاسی جدید برای منطقه و فراتر از آن داشته باشد.

عراقچی در این یادداشت می‌افزاید: شاید اسرائیل بخواهد وانمود کند که قادر به جنگیدن به نیابت از غرب است، اما همانگونه که در خرداد ماه سال جاری نشان داده شد واقعیت این است که نیرو‌های مسلح قدرتمند ایران آماده‌اند و توان آن را دارند یک بار دیگر اسرائیل را وادار به پناه بردن به «پدرخوانده» خود کند.

وی می‌نویسد: حرکت شکست‌خورده اسرائیل در تابستان سال جاری میلیارد‌ها دلار هزینه بر دوش مالیات‌دهندگان آمریکایی گذاشت، تجهیزات حیاتی ارتش آمریکا را با کاهش جدی مواجه کرد و واشنگتن را به‌عنوان بازیگری بی مسئولیت نشان داد که که مستعد کشانده شدن به جنگ‌های تحمیلی از سوی یک رژیم یاغی است.

وزیر امور خارجه در یادداشت خود در روزنامه گاردین می‌نویسد: اگر اروپا واقعاً به دنبال راه‌حل دیپلماتیک است و اگر رئیس جمهور ترامپ می‌خواهد توان خود را صرف مسائل واقعی کند و نه بحران‌های ساخته‌شده در تل‌آویو، باید به دیپلماسی زمان و فضای لازم برای موفقیت بدهند. گزینه جایگزین به‌هیچ‌وجه خوشایند نخواهد بود.

به گزارش تابناک، اگر ایران و آژانس بتوانند بر سر یک مدالیته (چارچوب همکاری جدید) به توافق برسند که بر اساس ادعای خبرنگار «وال استریت ژورنال» امر محتملی است در این صورت یکی از شروط تروئیکای اروپایی برای تمدید ضرب الاجل مکانیسم ماشه محقق می‌شود. در این صورت می‌توان فضایی برای دیپلماسی به گفته مقامات ایرانی برای مذاکرات یافت.