چرا عربستان حتی بعد از حمله به «پایگاه العدید» روابط دوستانه با ایران را حفظ کرد؟

زمانی که ریاض و تهران در مارس ۲۰۲۳ روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفتند، معدود تحلیلگرانی پیش‌بینی می‌کردند که تنش‌زدایی آنها تقریباً دو سال و نیم بعد چنین مقاوم باقی بماند.

به گزارش سرویس بین الملل تابناک، موسسه کشور‌های عربی خلیج فارس در واشنگتن آمریکا در مقاله‌ای به بررسی روابط ایران و عربستان پرداخته که در ادامه می‌آید.

در زمانی که ناپایداری منطقه‌ای رو به افزایش است، دوام گشایش روابط عربستان و ایران به‌عنوان منبعی نادر از ثبات در خاورمیانه پدیدار شده است. 

زمانی که ریاض و تهران در مارس ۲۰۲۳ روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفتند، معدود تحلیلگرانی پیش‌بینی می‌کردند که تنش‌زدایی آنها تقریباً دو سال و نیم بعد چنین مقاوم باقی بماند.

این‌که این روند توانسته شوک‌های شدید ماه ژوئن ــ از جمله درگیری بزرگ ایران و اسرائیل، حملات هوایی آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران، و حمله تلافی‌جویانه ایران به پایگاه هوایی العدید قطر ــ را پشت سر بگذارد، نشان‌دهنده تمایل مداوم هر دو کشور برای اجتناب از رویارویی مستقیم و حفظ تعادلی حداقلی در روابط است. 

با این حال، این تعادل بسیار شکننده است. اگر آتش‌بس لرزان ایران و اسرائیل فروبپاشد و درگیری در سراسر خاورمیانه شدت گیرد، آزمون واقعی درک متقابل عربستان و ایران ممکن است هنوز در پیش باشد.

تنش‌زدایی عربستان و ایران تا این‌جا همان چیزی را محقق کرده که هر دو طرف از توافق دیپلماتیک تاریخی امضا شده در پکن در سال ۲۰۲۳ انتظار داشتند. این توافق که عملاً به‌عنوان یک پیمان عدم‌تجاوز عمل می‌کند، هدف اصلی خود را برآورده ساخته است. 

برای عربستان ــ که مشتاق پیشبرد چشم‌انداز ۲۰۳۰ و کاهش ریسک‌های ناشی از تهدید ادراک‌شده ایران است ــ ازسرگیری روابط دیپلماتیک با تهران اقدامی راهبردی بود که هدف آن ایجاد ثبات بیشتر هم در داخل پادشاهی و هم در سطح منطقه‌ای بود. 

برای ایران، هدف اصلی این بود که اطمینان یابد ریاض نه از تلاش‌های بین‌المللی برای منزوی یا تحت فشار قرار دادن تهران حمایت کند و نه نقشی در هرگونه اقدام نظامی احتمالی آمریکا یا اسرائیل علیه خاک ایران داشته باشد. 

تهران همچنین روابط تجدید شده با عربستان را مسیری برای کاستن از انزوای نسبی خود در جهان عرب و در نتیجه بهبود جایگاهش در سطح جهانی می‌دانست.

محکومیت عربستان از تجاوزگری اسرائیل

محکومیت سریع عربستان در ۱۳ ژوئن نسبت به حملات اسرائیل علیه ایران، بازتابی از قصد راهبردی ریاض برای ارسال پیامی روشن به تهران بود: عربستان نه از اقدامات نظامی اسرائیل علیه ایران حمایت می‌کند و نه آنها را تسهیل می‌نماید. 

پادشاهی بیانیه‌ای قاطع صادر کرد که در آن «تجاوزگری آشکار اسرائیل علیه برادر جمهوری اسلامی ایران» را محکوم نمود. سعودی‌ها اسرائیل را به نقض حاکمیت ایران و تخطی از حقوق بین‌الملل متهم کردند.

درگیری ۱۲ روزه ایران و اسرائیل در نهایت تأیید کرد که نه تهران و نه ریاض از تعهد خود به تنش‌زدایی عقب‌نشینی نکرده‌اند. هر دو پایتخت مصمم‌اند دستاورد‌های دیپلماتیک نزدیک به دو سال و نیم گذشته را حفظ کنند و از بازگشت به الگو‌های خصمانه‌ای که مراحل پیشین روابطشان ــ به‌ویژه از ژانویه ۲۰۱۶ تا آوریل ۲۰۲۱، دوره‌ای از دشمنی و تنش‌های شدید فرقه‌ای ــ را مشخص می‌کرد، پرهیز نمایند. 

قابل‌توجه است که در جریان درگیری ژوئن، برخی شهروندان ایرانی از تهران خواستند با هدف افزایش هزینه‌های مداخله آمریکا برای دولت دونالد ترامپ، با حمله به زیرساخت‌های انرژی عربستان و دیگر شرکای منطقه‌ای آمریکا، تنش‌ها را تشدید کند.

با این حال، تهران از چنین اقداماتی خودداری کرد و نشان داد که محاسبه‌ای سنجیده و ترجیحی راهبردی برای ثبات منطقه‌ای و تعامل دیپلماتیک با ریاض (و دیگر کشور‌های عربی خلیج فارس) بر تشدید تقابل دارد.

حمله بی‌سابقه به العدید

از دیدگاه ریاض، حمله موشکی پیش‌اعلام‌شده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به پایگاه هوایی العدید قطر به‌شدت نگران‌کننده بود. 

این حادثه به‌ویژه از آن جهت آزاردهنده بود که قطر مدت‌هاست به‌عنوان عضوی ایران‌دوست در شورای همکاری خلیج فارس شناخته می‌شود، و با توجه به تلاش‌های جمعی کشور‌های عربی خلیج فارس برای جلوگیری از هر سناریویی که در آن ایران مستقیماً زیرساخت‌های واقع در خاک شورای همکاری را هدف قرار دهد.

این حمله نه‌تنها مصونیت فرضی یک کشور عربی خلیج فارس که به‌عنوان میانجی دیپلماتیک میان ایران و سایر کشور‌ها دیده می‌شد را به چالش کشید، بلکه محدودیت‌های هماهنگی درون‌شورای همکاری برای بازداشتن ایران از تشدید درگیری در منطقه را نیز آشکار ساخت.

در حالی که ریاض حمله تلافی‌جویانه و حیثیتی تهران را محکوم کرد، رهبری سعودی نشان داد که این واقعه مبنایی برای تغییر بنیادین در سیاست خارجی ریاض در قبال ایران نخواهد بود. 

در اصل، عربستان آشکار ساخت که این حادثه ــ که صرفاً پایگاهی میزبان ستاد فرماندهی مرکزی آمریکا را هدف قرار داد ــ به‌عنوان بهانه‌ای برای برهم زدن روند جاری تنش‌زدایی مورد استفاده قرار نخواهد گرفت. 

نکته کلیدی این بود که واکنش ایران به حملات نظامی آمریکا علیه سه تأسیسات هسته‌ای‌اش، شامل هدف‌گیری دارایی‌های آمریکا در خاک عربستان نشد و تهران تصمیم نگرفت تنگه هرمز را ببندد ــ اقدامی که می‌توانست روابط ایران با عربستان را به‌طور عمیق بی‌ثبات سازد، با توجه به نقش حیاتی این تنگه برای اقتصاد سعودی.

همه اینها بازتاب‌دهنده علاقه آشکار ایران به اجتناب از رویارویی مستقیم با عربستان بود، حتی در شرایط تنش‌های منطقه‌ای فزاینده و نیاز مبرم برای تغییر معادله ژئو‌راهبردی که اجازه می‌داد ایران زیر ضربات اسرائیل قرار گیرد.

دیپلماسی سطح بالا و مدیریت بحران

در ۲۴ ژوئن، محمد بن سلمان ولیعهد عربستان با مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران تماس تلفنی برقرار کرد تا درباره آتش‌بسی که یک روز پیش‌تر اعلام شده بود گفت‌و‌گو کند. 

این تماس میان دو رهبر بر علاقه مشترکشان برای محافظت از روند تنش‌زدایی عربستان و ایران در برابر پیامد‌های حمله موشکی ایران به پایگاه هوایی العدید تأکید داشت.

این تعامل دیپلماتیک عزم مشترک برای مهار بحران و حفظ دستاورد‌های دیپلماتیک از مارس ۲۰۲۳ تاکنون را نشان داد. 

در ادامه همین رویکرد، عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران در ۹ ژوئیه و در مسیر بازگشت از هفدهمین نشست بریکس در برزیل، توقف قابل‌توجهی در عربستان داشت. 

در جریان این سفر، عراقچی دیدار‌های سطح بالایی با محمد بن سلمان، فیصل بن فرحان وزیر خارجه، و خالد بن سلمان آل‌سعود وزیر دفاع انجام داد. 

اهمیت این دیدار‌ها نه‌تنها در نمادگرایی آنها بلکه در آنچه از محاسبات راهبردی ریاض آشکار می‌سازند نهفته است: حفظ روابط باثبات و کارآمد با تهران برای پاسداری از منافع ملی عربستان ضروری است، به‌ویژه در دوره‌ای که پویایی‌های درگیری منطقه‌ای بسیار شدید است.

هرچند درگیری اخیر تاب‌آوری تنش‌زدایی عربستان و ایران را نشان داد، اما هم‌زمان نگرانی‌های ریاض درباره مسیر بلندمدت روابط با تهران را نیز عمیق‌تر کرد. 

به‌طور خاص، حمله موشکی سپاه پاسداران به پایگاه هوایی العدید قطر، موجب تأمل جدی در میان رهبران سعودی درباره خطر گرفتار شدن در آتش درگیری‌های آینده شد.
 
با آگاهی از شکنندگی آتش‌بس و احتمال واقعی ازسرگیری حملات آمریکا یا اسرائیل به زیرساخت‌های هسته‌ای ایران، مقامات سعودی دریافته‌اند که دور تازه‌ای از خصومت میان تهران و ائتلاف آمریکا-اسرائیل می‌تواند با شدت به‌مراتب بیشتری رخ دهد. 

بنابراین، عربستان خود را در موقعیتی حساس می‌یابد: تلاش برای حفظ تنش‌زدایی با ایران، در عین آماده شدن برای احتمال آشوب گسترده‌تر در همسایگی. 

نگرانی‌های مشروعی در عربستان و سایر کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس وجود دارد مبنی بر اینکه هرگونه تلافی‌جویی آینده ایران علیه دارایی‌ها یا منافع آمریکا در منطقه می‌تواند پیامد‌های بسیار مهم‌تری داشته باشد ــ کمتر نمادین مانند حمله ۲۳ ژوئن تهران به پایگاه العدید. 

چنین دغدغه‌هایی بازتابی از نگرانی فزاینده نسبت به امکان ورود به چرخه‌های تشدید تنش است که می‌تواند کشور‌های عربی خلیج فارس را به رویارویی مستقیم بکشاند یا در معرض خسارات جانبی قرار دهد.

با این حال، علی‌رغم این نگرانی‌ها، دلایل محکمی برای باور به ادامه مسیر تنش‌زدایی میان ریاض و تهران وجود دارد. در واقع، منافع مشترک در کاهش تنش و ثبات منطقه‌ای به احتمال زیاد محرک تداوم تلاش‌ها نه‌تنها برای حفظ بلکه برای تعمیق تدریجی تعامل دیپلماتیک در دوره پیش‌رو خواهد بود.