کلیات
سکه یک تکه کوچک از فلز، معمولاً دایره‌شکل و تخت، معتبرشده توسط یک دولت برای استفاده در داد و ستد اقتصادیِ یک جامعه است. جنس فلز سکه در گذشته از طلا، نقره و مس بود، اما امروزه بیشتر از ترکیبات نیکل استفاده می‌شود. کاربرد طلا و نقره امروزه بیشتر در ضرب سکه‌های یادبود است.
تاریخچه پول فلزی و سکه
اولین پول فلزی کشف شده در جهان در موهنجودارو (در پاکستان فعلی) مربوط به تمدن دره سند بدست آمده‌است که حدود ۵۰۰۰ سال پیش تهیه شده‌است. همچنین در جنوب بین النهرین حلقه‌های متعلق به ۴۰۰۰ سال پیش در کشفیات باستان‌شناسی فرانسویان بدست آمده‌است؛ کهن‌ترین سکه به شکل امروزی یافت شده در جهان متعلق به سناخریب پادشاه آشور است که حدود ۲۷۰۰ سال پیش تهیه شده‌است. در همین حدود (۲۷۰۰–۲۶۰۰ سال پیش) در لیدیه (واقع در ترکیه کنونی) سکه‌های از جنس الکتروم ضرب شد. سکه‌های که شاهنشاه لیدیه رواج داد بنابر نام شاهنشاه یعنی کرزوس به کرزویید (کرزوسی) معروف گشت. بعد از فتح لیدیه توسط کورش بزرگ شاهنشاه ایرانی این سکه‌ها در ایران آن زمان (۲۵۵۰ سال پیش) رواج یافت. در زمان داریوش بزرگ وی سکه‌های دریک طلا و سیگل یا شِکِل نقره ضرب کرد.
سکه‌های یادبود
سکه‌های یادبود سکه‌هایی هستند که در مناسبت‌های مذهبی و سیاسی خاص یا در گرامی‌داشت چهره‌های علمی و فرهنگی هر کشور ضرب می‌شوند. سکه‌های یادبود می‌توانند در قالب سکه‌های رایج کشور یا به صورت سکه‌های نقره و طلای یادبود که در گردش نیستند باشد.
سکه‌های جمهوری اسلامی ایران
بعد از انقلاب اسلامی در ایران روند ضرب سکه به همان ارزش، اندازه و ابعاد خاص دوره پهلوی به مدت ۱۰ سال ادامه یافت و فقط شکل ظاهری آن فرق کرد. اولین سکه ضرب شده در جمهوری اسلامی سکه ۵۰ دیناری ۱۳۵۸ به شکل دوره محمد رضا پهلوی بود با تفاوت این که فقط تاج بالای شیر و خورشید حذف شده بود.
در سال ۱۳۵۹ اولین سکه ۵۰ ریالی رایج ایران از جنس مس ضرب گردید که طرفین آن تصویر نقشه ایران و سمبلی از توسعه، اقتصاد، صنعت و کشاورزی بود. از سال ۱۳۷۱ سایز و شکل سکه‌ها در ایران تغییر کلی پیدا کرد و سکه‌هایی با ابعاد و طرح‌های گوناگون توسط بانک مرکزی ضرب شد، در سال‌های بعد به تناسب پائین آمدن ارزش ریال ایران رقم سکه‌های ضرب شده هم بالاتر رفت تا اینکه در سال ۱۳۸۹ سکه ۵۰۰۰ ریالی هم ضرب شد.
در مجموع از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۹۲، ۴۴ مدل سکه رایج و بعضاً یادبود به مناسبت‌های مختلف ضرب و در اختیار مردم قرار گرفت. از زیباترین این سکه می‌توان به سکه‌های دورنگ ۲۵۰ و ۵۰۰ ریالی اشاره کرد.
سکه بهار آزادی
سکّهٔ بهار آزادی یکی از مسکوکات طلای قانونی در جمهوری اسلامی ایران است. از سال ۱۳۵۸ خورشیدی، به مناسبت و یادبود پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ ایران، انواع سکه‌های بهار آزادی در دو طرح متفاوت و در قطع‌های مختلف ضرب شده‌است. عیار طلای این سکه‌ها (اعم از طرح قدیم و جدید) ۹۰۰ در ۱۰۰۰ است. معمولاً در هر سال ضرابخانهٔ بانک مرکزی ایران، سکه‌ها را ضرب کرده و از طریق بانک‌های عامل یا صرافی‌های مجاز به بازار عرضه می‌کند. این سکه‌ها به صورت خرد یا عمده و به قیمت روز خرید و فروش می‌شوند. سکهٔ بهار آزادی به عنوان هدیه، مهریهٔ ازدواج، عیدی کارمندان دولت و نیز برای سرمایه‌گذاری و پس‌انداز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع سکه بهار آزادی
از نظر شکل سکه‌ها در دو نوع «طرح قدیم» (۱۳۵۸ تا ۱۳۷۰) و «طرح جدید (امامی)» (۱۳۷۰ تاکنون) هستند و از نظر قطع سکه‌ها در انواع «ربع»، «نیم»، «یک» یا «تمام»، «دو و نیم»، و «پنج» بهار آزادی موجود هستند.
مشخصات سکه بهار آزادی
مسکوک طلای بهار آزادی از لحاظ مشخصات، منطبق است بر قانون مسکوک طلا و نیز قانون اصلاح قانون ضرب مسکوک طلا. شکل این مسکوک بر اساس ماده دوم قانون ۱۳۳۷، مدور است، و میزان عیار آن بر طبق ماده چهارم همان قانون عبارت است از ۹۰۰ در هزار طلای خالص، و ۱۰۰ در هزار مس، یا آلیاژی از نقره و مس.
خرید و فروش سکه بهار آزادی
خرید و فروش سکه به صورت عمده و خرد، در ایران انجام می‌شود. با توجه به کاربرد‌های سکه، مصرف و دادوستد سکه طلای بهار آزادی، از تواتر، تعدد و تکرارپذیری بالایی برخوردار است؛ به نحوی که حتی در مواقع اوج مصرف و دادوستد (اعیاد رسمی و مذهبی) حجم نقدینگی در گردش این کالا، از برخی از کالا‌های اساسی نیز بالاتر است. علاوه بر معامله به شیوه سنتی که در بازار رایج است، سرمایه‌گذاران حرفه‌ای با شرکت در «معاملات قرارداد آتی سکه طلا طرح امام» در بورس کالای ایران، اقدام به خرید و فروش سکه به صورت فیوچر می‌کنند. این طرح از دی ماه سال ۱۳۸۷ در بورس کالای ایران آغاز شده و فقط برای سکه طلای تمام بهار آزادی طرح امام اجرا می‌شود. مزیت معاملات آتی سکه طلا، امکان بهره‌مندی از اهرم مالی است؛ زمانی که یک فرد، تعدادی سکه را از صرافی یا بانک خریداری می‌کند، باید کل وجه را پرداخت کند، ولی در معاملات آتی با پرداخت یک دهم وجه می‌تواند صاحب ۱۰ سکه شود.
شیوه محاسبه قیمت سکه
عواملی که بر قیمت سکه طلا در ایران تأثیرگذار هستند، عبارتند از:
قیمت جهانی طلا (قیمت جهانی طلا به صورت یک اونس (۳۱٫۱۰۳ گرم) طلای خالص اعلام می‌شود).
ارزش دلار به ریال (در دوره‌هایی که دلار با چند نرخ متفاوت عرضه می‌شود، معیار قیمت دلار در بازار است).
هزینه ضرب سکه توسط بانک مرکزی (تقریباً معادل هفت‌هزار تومان، طبق برآورد سال ۱۳۸۶).
کارمزد عرضه سکه در بانک (تقریباً معادل پانصد تومان، طبق برآورد سال ۱۳۸۷).
مالیات بر ارزش افزوده (این مالیات در هنگام عرضه سکه از بانک به خریداران محاسبه می‌شود و در معاملات سکه مجدداً محاسبه نمی‌شود)
سال ضرب سکه (از سال ۸۶ به این سو سکه‌ها با تاریخ ۱۳۸۶ ضرب می‌شوند و سکه‌های ضرب سال‌های قبل ارزش کمتری دارند).
حباب سکه (فاصله قیمت حقیقی سکه و قیمت بازاری آن) که بر اثر عرضه و تقاضا و عوامل روانی ایجاد می‌شود. برای مثال اگر قیمت سکه بر اساس عواملی که در بالا گفته باشد ۵۵۰ هزار تومان باشد، اما در بازار ۶۰۵ هزار تومان معامله شود به معنی ده درصد حباب است و در صورتی که قیمت آن ۵۳۹ هزار تومان باشد به معنی حباب منفی دو درصدی است.
از بین این عوامل سه عامل قیمت جهانی طلا، قیمت دلار و حباب به‌طور روزانه در حال تغییر هستند و باعث نوسان قیمت سکه می‌شوند. دلیل نوسانات قیمت سکه و طلا را نمایشگر اوضاع سیاسی و اقتصادی در جهان نامید. افزایش تقاضا در برخی از ایام سال، سبب افزایش قیمت سکه بهار آزادی از طریق ایجاد حباب می‌شود؛ مانند روز‌های پایانی سال. در این ایام، بیشترین تقاضا برای «ربع سکه» و در مرحله بعد برای «نیم سکه» است، و «سکه تمام بهار آزادی (طرح جدید)» کمتر مورد تقاضا قرار می‌گیرد.
اختلاف قیمت سکه‌های طرح قدیم با طرح جدید
به غیر از شکل ظاهری، اختلاف مهم دیگری بین سکه‌های طرح قدیم و جدید وجود دارد که در زمان ضرب آنهاست، چرا که بانک مرکزی دیگر به ضرب سکه طرح قدیم اقدام نمی‌کند؛ این مسئله، موجب ویژگی خاص سکه‌های طرح قدیم، و افزایش قیمت آنها نسبت به سکه‌های طرح جدید می‌شود، وگرنه در میزان طلای به کار رفته در سکه‌های طرح جدید و قدیم کوچکترین تفاوتی وجود ندارد.
اختلاف قیمت بین سکه‌های طرح جدید
سکه‌های طرح جدید، علی‌رغم داشتن شکل ظاهری یکسان، از نظر سال ضرب با هم تفاوت دارند. از آنجا که متقاضیان سکه‌های جدیدالضرب بیشتر هستند، این افزایش تقاضا، قیمت سکه‌های جدید (دارای سال ضرب بالا) را افزایش می‌دهد. به همین دلیل، فروشندگان سکه تفاوتی برای قیمت این سکه‌ها قائل شده، و سکه‌های با تاریخ ضرب قدیمی‌تر، ارزانتر از سکه‌های جدید معامله می‌شوند.
البته بعضی از فروشندگان سکه، بدون توجه به سال ضرب سکه‌ها، آنها را به قیمت یکسان به فروش می‌رسانند، اما در زمان خرید، سال ضرب را بهانه‌ای برای کاهش بهای خرید سکه قرار می‌دهند. برای مثال، هنگامی که فردی برای فروش سکه خود به مغازه مراجعه می‌کند، اگر قیمت روزانه سکه ۱۹۰ هزار تومان باشد، اما تاریخ ضرب آن پنج سال پایین‌تر باشد، آن سکه ۱۰ هزار تومان ارزانتر از او خریداری می‌شود. این در حالی است که میزان طلای به کار رفته در این سکه‌ها، هیچ تفاوتی با هم ندارند.
از نظر بانک مرکزی، اختلاف قیمت میان سکه‌ها به علت تفاوت در سال ضرب آنها، موجه نیست و تنها عاملی که می‌تواند در نوسان قیمت سکه مؤثر باشد، نوسانات بهای طلا در بازار‌های جهانی است. بانک مرکزی برای حل این مشکل، از سال ۱۳۸۶ تاکنون (۱۳۹۷) بر روی همه سکه‌ها تاریخ ۱۳۸۶ را درج می‌کند. از همین رو بازار سکه‌های ضرب قبل از ۱۳۸۶ از رونق افتاده و این سکه‌ها معمولاً فقط به قیمت طلایشان ارزش دارند.