پرسش بزرگ تاریخی در باب فرصت‌سوزی در صنعت پتروشیمی
اغلب کسانی که موانع توسعه صنعتی ایران را مورد مطالعه قرار داده‌اند، بر این باورند؛ «تا زمانی که راهبردی جامع برای تکمیل و تحول زنجیره ارزش در صنعت پیشران پتروشیمی یافت نشود، گره کور توسعه نیافتگی این صنعت گشوده نخواهد شد». به گفته این محققان، امروز، بزرگترین مزیت نسبی و عامل برتری رقیبان منطقه‌ای ایران در این میدان رقابت به همین حلقه مفقوده زنجیره ارزش برمی‌گردد.
روایتگران تاریخ پرفراز و نشیب صنعت پتروشیمی به خاطر می‌آورند که؛ درست در روزهایی که برخی کارگزاران امور در مجالس و دولت‌های گذشته سرگرم جراحی پیکر صنعت پتروشیمی و بذل و بخشش آن به نهادها و نمایندگان مدعی و طلبکار بودند، در خاوردور و خاورمیانه، رقیبان سعودی و چینی ایران، در سایه جذب سرمایه‌گذاران بزرگ جهانی، شالوده یک الگوی جدید توسعه صنعتی را می‌افکندند که پایه و اساس آن نه بر تغذیه از ذخایر انرژی کشور بلکه بر نوآوری و ارزش آفرینی از مسیر فناوری استوار است.
تصور کنید از دل تصمیمات مصلحت‌جویانه و تصویب فله‌ای مجوزهای احداث پتروشیمی، دهها واحد و مجتمع صنعتی در اقصا نقاط ایران سربرآوردند که در گذر زمان، بسیاری از آنها به جای سودآوری و پیشبرد چرخ توسعه صنعت کشور به عامل هدرفت منابع و تحمیل انواع هزینه‌ها بر دولت‌ها تبدیل شدند.
طبق گفته منتقدان اقتصادی، اولین سنگ بنای دیوار کج و ساختار معیوب صنعت پتروشیمی در همین برهه نهاده شد و بزرگترین تراژدی فرصت‌سوزی در زمینه«گسست و نابودی زنجیره ارزش» در پتروشیمی ایران در همین برهه دهه 80 رقم خورد آنجا که انبوهی از واحدهای پتروشیمی قارچ‌گونه زیر بلیط مالکیت یا تحت‌الامتیاز برخی صاحب‌منصبان و حلقه‌های قدرت قدعلم کردند و چندین مرکز تولیدی این صنعت بی‌اعتنا به پیوستگی و هم‌افزایی منابع و خوراک آنها، میان نهادهای شبه حکومتی تقسیم و توزیع شد.
به گواهی اغلب کارشناسان، امروز ایران با سابقه اولین کشور برخوردار از صنعت پتروشیمی در منطقه، وارث مجموعه‌ای است نامتوازن، پراکنده و بریده از هم که بدون محاسبه و طی مقدمات و استانداردهای جهان استقرار یافته‌اند.
برای پی بردن به عمق فاجعه فرصت سوزی در بحث گسستن زنجیره ارزش در این مقاطع کافی است بدانید که بسیاری از مراکز پتروشیمی صرفا در قالب چانه‌زنی و سهم خواهی مدیران و نمایندگان محلی قد برافراشتند.
آن‌گونه که ناظران اقتصادی روایت کرده‌اند، در سال‌های دهه 80 و 90، تب گرفتن امتیاز احداث پتروشیمی در شهرهای بزرگ و کوچک چنان بالا گرفته بود که اغلب نمایندگان و فراکسیون‌های منطقه‌ای مطالبه اول و شرط رای اعتماد به وزرا را امضای امتیاز واگذاری و احداث پتروشیمی در محل و منطقه خویش قرار داده بودند و وعده احداث مجتمع پتروشیمی، کارت طلایی کارزار انتخابات و در سرلوحه رقابت کاندیداها قرار داشت.
به تعبیر یکی از کارشناسان، در ذهنیت بسیاری از این بازیگران سیاسی که در صف دریافت امتیاز احداث پتروشیمی بودند، این سودا خلجان داشت که این صنعت همچون چاه نفت هست که بلافاصله بعد از استقرار برج و راکتورهایش، فوران ثروت خواهد داشت.
شاهدان روزهای انحراف در جاده توسعه صنعت پتروشیمی، با آه و افسوس می‌گویند که؛ تصور همه مدعیان کارت مالکیت پتروشیمی این بود که این صنعت با تغذیه از شیردان گاز و انرژی خدادادی، سالیان طولانی به تولید اشتغال و سود و سرمایه خواهد پرداخت. منافع زودگذر و سطحی آنها هیچ‌گاه اجازه نمی‌داد حقایق و تجارب دنیای جدید توسعه صنعت پتروشیمی را دریابند. لذا اساساً با مقوله‌ای به‌نام ارزش آفرینی یا توسعه «پتروشیمی فناوری پایه»کاملاً بیگانه بودند.
این حکایت‌های تاریخی به روشنی می‌گوید؛ ما و رقیبان‌مان در آن سوی خاورمیانه و خاوردور، دو مسیر متفاوت را در تحول و توسعه صنعت پتروشیمی پیمودیم. در حالی که بنیان صنعت ما بر پایه گاز و مشتقات نفتی قد افراشته است، الگوی توسعه پتروشیمی قدرت‌هایی مثل؛ چین، اندونزی، کره جنوبی و حتی عربستان مبتنی بر فناوری و زنجیره ارزش پیش می‌رود.
این کمبود و عقب ماندگی صرفاً در تأمین خوراک و منابع یوتیلیتی مراکز خلق‌الساعه پتروشیمی بروز نکرد، بلکه در بدیهی‌ترین امور مدیریتی، مثل، نیازسنجی، هیچ طراحی و استراتژی روشنی برای تولید محصولات متناسب با تقاضای بازار اندیشیده نشد.
به گفته فعالان بازار پتروشیمی، در حالی که امروز دولت‌هایی نظیر، چین با نوعی انقلاب در تنوع‌آفرینی محصولات پتروشیمی، دائماً خط تولید خود را به موازات تغییر ذائقه و نیاز مشتریان نوسازی می‌کنند، در ایران، چندین واحد پتروشیمی براساس طراحی اشتباه اولیه صرفاً به تولید معدودی از محصولات مثل؛ متان، اوره و آمونیاک می‌پردازند.
در گزارش رضا پدیدار، کارشناس انرژی به مصداق جالبی اشاره شده است؛ « کره‌جنوبی با وجود آنکه مواد و مصالح اولیه فعالیت صنایع پتروشیمی خود را از ایران تهیه می‌کرد، امروز بیش از ۲۴۵ نوع محصول مواد پتروشیمی تولید و عرضه می‌کند».
با این توصیف، می‌توان به روشنی علت گسیل موج سرمایه‌گذاری بازارگردانان پتروشیمی به سمت توسعه و تحول در زنجیره ارزش را دریافت: کما اینکه عربستان به عنوان یکی از مدعیان و رقبای منطقه‌ای ایران وعده داده، با تزریق دهها میلیارد دلار در حوزه فناوری و ارزش‌آفرینی ، سهم این صنعت را در سبد اقتصاد کشور از 16درصد به 50 درصد در سال 2030 برساند.
