روندها و تلاش های استقلال خواهی کردها و تبعات منطقه ای و بین المللی آن

هر چه به پایان عملیات موصل و بیرون راندن داعش از عراق نزدیک تر می شویم، تمایلات اقلیم کردستان برای به دست آوردن استقلال بیشتر می شود. این تحرکات به ویژه در یک ماه اخیر، با نصب پرچم دولت اقلیم بر فراز سازمان های اداری کرکوک و اعلام همه پرسی استقلال از سوی آنها دوچندان شده است.

به گزارش «تابناک»؛ در همین رابطه هشیار زیباری، از رهبران برجسته حزب دموکرات کردستان و سابق وزیر خارجه و دارایی عراق، پنجم آوریل گفت: «ایده برگزاری همه پرسی دوباره اهمیت پیدا کرده است». نیچروان بارزانی، نخست وزیر عراق کردستان هم روز 25 مارس گفت: «سال جاری، اقلیم کردستان یک همه پرسی سرنوشت ساز برگزار خواهد کرد.»

نیچروان بارزانی تأکید کرد: یک عراق متحد وجود ندارد. وی افزود: «نتیجه (همه پرسی) به استقلال فوری منجر نمی شود؛ اما اگر شهروندان به ما قدرت عمل دهند، ما به روند دستیابی به استقلال ادامه خواهیم داد و جامعه بین المللی خواهد دانست کردها چه می خواهند».

کاک امین نجار، عضو دفتر سیاسی حزب دمکرات کردستان (پارتی) نیز اعلام کرد: به ‌زودی هیأتی از اقلیم کردستان جهت گفت وگو پیرامون موضوع همه‌پرسی به بغداد سفر خواهد کرد.

نجار در خصوص دیدار با جنبش تغییر پیرامون موضوع همه‌پرسی، تأکید کرد: در صورتی ‌که مورد استقبال جنبش تغییر قرار گیریم، آماده‌ی دیدار و گفت وگو با جنبش تغییر درباره مسأله همه‌پرسی خواهیم بود.

عضو دفتر سیاسی حزب دمکرات همچنین تأکید کرد، همه‌پرسی استقلال اقلیم کردستان در سال جاری برگزار خواهد شد.

این در حالی است که جنبش تغییر پیش ‌از این اعلام کرده بود، مسأله برگزاری همه‌پرسی نیاز به جلسات حزبی نداشته و پذیرای هیأت مشترک اتحادیه میهنی و حزب دمکرات کردستان نیز نخواهد بود، زیرا از نقطه‌نظر قانونی، پارلمان کردستان باید قانون‌های مربوط به همه‌پرسی را مشخص کرده و نباید از برگزاری همه‌پرسی به‌ عنوان ابزاری برای فرار از مشکلات اقلیم کردستان استفاده شود.

آغاز تحرکات منطقه ای و بین المللی اقلیم برای برگزاری همه پرسی

در همین زمینه، رئیس فراکسیون حزب دمکرات کردستان (پارتی) در مجلس عراق، از آغاز تحرک کردها در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی برای توضیح در خصوص برگزاری همه‌پرسی استقلال اقلیم کردستان خبر داد.

عرفات کرم در گفت وگو با خبرگزاری «السومریه نیوز» با بیان اینکه برگزاری همه‌پرسی یک مسأله قانونی است، گفت: «ما در خصوص این مسأله و توضیح آن، تحرکاتی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی آغاز کرده‌ایم. بغداد نیز باید ابزارهای قانونی را برای برگزاری این همه‌پرسی فراهم کند، زیرا استقلال کردستان به معنای جدایی نیست، بلکه می‌تواند عاملی برای برقراری ثبات در منطقه باشد.»

کرم با تأکید بر اینکه تحرکات منطقه‌ای و بین‌المللی ما به خاطر کسب موافقت دیگر کشورها با استقلال کردستان نیست، افزود: استقلال حق ماست و به موافقت هیچ کشوری نیاز ندارد.

وی با اشاره به اینکه جدایی اقلیم کردستان از بغداد نیز تهدیدی برای منافع دیگر کشورها نخواهد بود، افزود: بزرگ‌ترین چالش در برابر استقلال کردستان، دو کشور ایران و ترکیه هستند؛ اما این دو کشور خواست و اراده ملت‌ها را درک می‌کنند و تصور نمی‌کنم مانع تحقق آرمان‌های کردها برای تأسیس کشور کُردی شوند.

اختلافات داخلی در اقلیم کردستان

هرچند همه احزاب کرد کردستان عراق بر اجتناب ناپذیری تأمین امنیت یک کشور مستقل کرد توافق دارند، درباره تاریخ برگزاری همه پرسی عمومی استقلال از عراق اتفاق نظر ندارند.

در همین زمینه، احزاب اصلی کردستان، مانند اتحادیه میهنی کردستان به رهبری جلال طالبانی، رئیس جمهور سابق عراق، طرحی متفاوت برای تاریخ برگزاری همه پرسی دارد و امکان برگزاری آن در سال جاری را رد کردند. فرهاد رسول از اعضای این عضو حزب به المانیتور گفت: «همه احزاب کرد بر سر اهمیت تحقق رویای کشور کردی اتفاق نظر دارند؛ اما ما باید پیش از این اتفاق مسائل داخلی خود را حل کنیم. پارلمان کردستان عراق هنوز هم غیر فعال است و مقامات منصوب وزارتخانه ها را در اربیل اداره می کنند. هیچ راه حل قریب الوقوعی برای بحران ریاست جمهوری وجود ندارد.»

برای رسول جای سؤال بود که «چگونه می توان یک هیأت کردی را برای حل مسائل با بغداد تشکیل داد، در حالی که مشکلات داخلی کردستان عراق همچنان پا برجا هستند؟» وی افزود: هنوز اقدامات داخلی و بین المللی برای برگزاری همه پرسی استقلال صورت نگرفته اند.

هشیار عبدالله، از رهبران جنبش کردی تغییر (گوران)، که به روزنامه نیو صباح گفته بود، بیانیه 27 مارس بارزانی راجع به استقلال کردستان منعکس کننده شکست حزب دموکرات کردستان است و در خدمت مبارزات انتخاباتی زود هنگام راه اندازی شده از سوی حزب بارزانی است، همین دیدگاه را دارد.

در واقع برخی تحلیلگران بر این باورند که راه اندازی مسأله همه پرسی استقلال از سوی اقلیم کردستان ابزاری در دست بارزانی است تا از این طریق اهداف سیاسی خود در اقلیم کردستان را پیش ببرد. اقلیم کردستان هم اکنون با مشکلات داخلی اقتصادی و سیاسی زیادی دست و پنجه نرم می کند که بیش از هر چیز ناشی از سیاست های خانواده بارزانی است. به همین جهت آنها تلاش دارند با تحریک تمایلات استقلال طلبانه کردهای اقلیم، مشکلات و اختلافات داخلی خود را تحت الشعاع قرار دهند.

در همین زمینه، رئیس فراکسیون اتحادیه میهنی کردستان در مجلس عراق، خطاب به دفتر سیاسی و اعضای این حزب در دولت اقلیم کردستان اعلام کرد: «تا کی در برابر ناعدالتی های موجود در اقلیم کردستان سکوت خواهید کرد؟

آلا طالبانی، رئیس فراکسیون اتحادیه میهنی کردستان در مجلس نمایندگان عراق در پیامی عنوان کرد: خواهشمندم در سفرهای خود به اربیل به جای تشکیل کمیته های ویژه همه‌پرسی، کمیته ای برای بازگشایی پارلمان کردستان و بازگرداندن مشروعیت به دولت اقلیم کردستان تشکیل دهید.

وی افزود: در اربیل کمیته ای برای احقاق حقوق و دستمزد مردمی تشکیل دهید، زیراه در انتخابات با شب زنده داری و دارایی خود به ما رأی دادند و برای موفقیت اتحادیه میهنی تلاش کردند، چون هم اکنون همان مردم به دلیل ناامیدی از دولت اقلیم کردستان و سنگینی بار زندگی و نبود عدالت اجتماعی به بغداد پناه می برند که البته امیدوارم آنان نیز همچون نمایندگان کُرد در رسانه ها و جلسات به عراقی و مزدور این و آن متهم نشوند.

اختلافات در میان گروه های سیاسی در اقلیم کردستان عراق به حدی زیاد است که پیشنهادهایی از طرف برخی سیاسیون مبنی بر تجزیۀ اقلیم کردستان عراق داده می شود. این پیشنهادها، تنها از سوی یک جریان خاص مطرح نمی شود و سیاسیون جناح های مختلف این پیشنهاد را مطرح می کنند. طرفداران تقسیم می گویند، باید اقلیم به دو اقلیم به مرکزیت اربیل و سلیمانیه بخش بندی شود. طرفداران این ایده عموماً کسانی هستند که می خواهند اقلیم سلیمانیه مستقل از اقلیم اربیل باشد و تحت نفوذ اتحاد میهنی کردستان به رهبری جلال طالبانی قرار بگیرد.

احزاب رقیب حزب دموکراتیک کردستان به رهبری مسعود بارزانی می گویند، دیگر حاضر به قبول رهبری مسعود بارزانی نیستند و می خواهند یا او از قدرت کنار برود یا اقلیمِ جدایی به دور از سلطۀ او در کردستان تشکیل شود. این احزاب ادامۀ حضور مسعود بارزانی در قدرت را مغایر با قانون اساسی اقلیم کردستان می دانند و می گویند به واسطۀ او حزب دموکراتیک کردستان ارادۀ خود را بی چون و چرا بر سراسر اقلیم گسترش داده است. دو حزب اتحاد میهنی و حزب دموکراتیک در تاریخ اقلیم کردستان، همواره در رقابت با یکدیگر بوده اند. حتی این دو در دهۀ نود و در زمان جنگ های داخلی کردها، مدتی با یکدیگر مسلحانه می جنگیدند.

مخالفت های بغداد

در بغداد، ائتلاف دولت قانون که بزرگترین جناح در میان اتحاد ملی شیعیان عراق است، روز 25 مارس اعلام کرد، اظهارات ایراد شده از سوی خانواده حاکم اقلیم کردستان، اتفاق جدیدی نیست، چون پیشتر نیز تهدیدهایی مبنی بر جدایی وجود داشته و تصمیم جدایی (اقلیم کردستان از عراق) در دست خاندان حاکم اقلیم کردستان قرار ندارد. چنین تصمیمی رضایت جامعه بین الملل، یعنی یک تصمیم بین المللی منطقه ای که کشورهای همسایه را شامل می شود، نیاز دارد.

آسو کریم، معاون سابق پارلمان اقلیم کردستان گفت: ایجاد تغییرات در منطقه پس از پایان جنگ اجتناب ناپذیر است. او گفت که رفراندوم یک کارت برای استفاده در سیاست داخلی و خارجی نیست. «ما مشکلاتی در کردستان داریم. پارلمان دیگر فعالیت ندارد. ما مشکلات اقتصادی در زندگی روزمره داریم. احزاب سیاسی به یکدیگر اعتماد نمی کنند. رئیس اقلیم کردستان از دبیر کل سازمان ملل به دلیل اینکه دیگر اعتمادی به بغداد وجود ندارد، درخواست حمایت کرد. وی افزود: هیچ کس معتقد نیست که مشکلات ما با بغداد به پایان می رسد».

آسو کریم با این حال اصرار دارد که رفراندوم باید با همکاری با بغداد برگزار شود. وی گفت: « اولین تلاش ما متقاعد کردن بغداد است. اگر ما نتوانیم این کار را انجام دهیم، پس از آن یکجانبه عمل خواهیم کرد. اما تهران و آنکارا چه خواهند گفت؟».

ساجده الافندی، نماینده اتحاد سنی نیروهای ملی در پارلمان عراق نیز به المانیتور گفت: «در حال حاضر نه شرایط داخلی و نه شرایط خارجی برای جدایی کردستان از عراق فراهم نیستند. ما باور داریم که هدف از تهدیدهای اربیل در خصوص برگزاری همه پرسی استقلال، اعمال فشار بر بغداد برای دستیابی به نفت و یا نفع مالی و شاید داشتن موضع بهتر در مذاکره در هر گونه حل و فصل مسائل ملی است که ممکن است پس از نابودی دولت اسلامی (داعش) صورت گیرد.»

افندی افزود: «اظهارات بارزانی در خصوص استقلال در شرایط کنونی به نفع منافع ملی نیست، چون هنوز جنگ علیه داعش تمام نشده، ولی او به دنبال آن است تا بتواند پیش از پایان جنگ، کنترل مناطق کردنشین را در دست بگیرد.»

واکنش های احتمالی منطقه ای و بین المللی

همه علایم نشان می دهد که این بار کردها مسأله استقلال را جدی گرفته اند. اما در واقع امر روشن است که کردها ابتدا به دنبال بررسی واکنش های کشورهای همسایه و قدرت های بین المللی نسبت به رفراندوم هستند.

محمد الکیس، کارشناس مسائل کردستان عراق، معتقد است که حکومت کردی این بار جدی است. الکیس بر این باور است، هر چند این بار کردها دست بالا را دارند، هنوز هم باید پاسخ چند پرسش را بدهند. الکیس می پرسد: «قدرت های بین المللی چه خواهند گفت؟ واکنش قدرت های منطقه ای، ترکیه، ایران و کشورهای همسایه چه خواهد بود؟ روابط سیاسی میان کردها پس از رفراندوم به چه شکل خواهد بود؟».

آلکیس یادآوری کرد، از سال 2013 تا به امروز و در دوره حکومت باراک اوباما، ایالات متحده خواستار همزیستی کردها با بغداد بود. وی گقت: «واشنگتن می گفت، اجازه دهید دولت بغداد حاکمیت را در اختیار داشته باشد. تمامیت ارضی عراق را مختل نکنید. در صورتی که اکنون جدا شوید، نفوذ ایران در منطقه افزایش خواهد یافت».

در شرايطي كه مقامات اقليم كردستان عراق بارها اعلام كرده ‌اند، همه‌پرسي استقلال كردها از عراق ارتباطي به كشورهاي ايران و تركيه ندارد، آنكارا به اين مسأله واكنش تندي نشان داده است.

رجب طيب اردوغان، رئيس‌جمهور ترکيه، سوم آوریل از حکومت اقليم کردستان خواست به ادعاهاي خود در خصوص کردستاني بودن شهر نفت‌خيز کرکوک پايان دهد و هشدار داد، چنانچه پرچم اقليم کردستان در کرکوک پايين کشيده نشود، کردها تاوان سنگيني پرداخت خواهند کرد.

اردوغان خاطرنشان کرد: در صورتي که حکومت اقليم کردستان بر تلاش خود جهت ضميمه کردن کرکوک به اقليم ادامه دهد، روابط آنکارا ـ اربيل آسيب جدي خواهد ديد. رئيس‌جمهور ترکيه گفت: «برافراشتن هر پرچم ديگري را در کنار پرچم عراق در کرکوک اشتباه مي ‌دانم. صاحبان اين پرچم بايد عاقل‌ تر از آن باشند که درگير جدايي‌طلبي شوند. من از حکومت اقليم کردستان مي‌خواهم اين اشتباه را تصحيح کنند».

بینالی ییلدریم، نخست وزیر ترکیه نیز سوم آوریل گفت: اظهارات کردها در مورد همه پرسی «غیر قابل قبول» است و تأکید کرد که ترکیه به حمایت از برادران ترکمن خود در عراق ادامه خواهد داد.

«ولادیمیر وان ویلگنبرگ»، کارشناس مسائل کردها هشدار می دهد، رسیدن به استقلال آسان نیست. وی هشدار داد در صورت اصرار کردها به جدایی از عراق و تأسیس کشور مستقل، ممکن است ترکیه با بستن مرزهای خود به روی کردها، اقلیم کردستان را تحریم اقتصادی کرده و بحران اقتصادی کنونی کردها را وخیم تر کند.

عوامل متعددی باعث می شوند که ادامه پروژه جدایی و اعلام یک کشور کرد بسیار مشکل باشد؛ از جمله این موارد مخالفت بغداد، ایران و ترکیه با این پروژه است.

پیامدهای جدایی و استقلال

در صورتی که دولت مستقل کردستان عراق تشکیل شود، کشمکش‌های آن با ترکیه و ایران زیاد خواهد شد. دولت مرکزی عراق نیز پس از خلاص شدن از بحران موجود سراغ آنها خواهد آمد. در این سمت‌گیری فرقی نمی‌کند که سنی‌ها و یا شیعه‌ها کدام یک در بحران عراق پیروز می‌شوند. ناسیونالیسم عربی در عراق مشکل اصلی کردستان مستقل خواهد بود. این عوامل در کنار حساسیت عرب‌ها و تقابل گرایش‌های افراطی اسلام‌گرا و جهادی با گروه‌های کرد عراقی باعث بی‌ثباتی در کردستان عراق و همچنین افزایش تنش‌های منطقه‌ای می‌شود.

با توجه به پیامدهای فوق چشم‌انداز مناسبی پیش روی استقلال کردستان عراق دیده نمی‌شود. شاید توجه به آنها باعث شود که رهبران اقلیم کردستان عراق به وضعیت کنونی که عملا با استقلال تفاوت زیادی ندارد رضایت دهند. همچنین این تصور قوت یابد که استقلال‌خواهی بارزانی صرفا کارت بازی برای اعمال فشار بر دولت فدرال عراق باشد.

برآیند قوا در عراق، خاورمیانه و جهان، پذیرای استقلال کردستان عراق نیست. این رویکرد حداقل در کوتاه‌مدت قابل تغییر نیست. ممکن است تداوم بحران سیاسی در عراق و ناامیدی از پیدا کردن راهکار در میان مدت، تجزیه این کشور را به واقعیتی گریز ناپذیر تبدیل سازد، اما هم اکنون چنین توافقی وجود ندارد و بر عکس، نوعی اجماع نسبی دیده می شود که استقلال کردستان شرایط منطقه و عراق را بدتر خواهد کرد.

با توجه به این مسائل، هرچند مسعود بارزانی نشان داده که از هر موقعیتی جهت رسیدن اقلیم کردستان به خودمختاری و استقلال استفاده خواهد کرد، بسیاری این گونه اعتقاد دارند که مباحثی مانند مخالفت آمریکا با استقلال کردهای عراق، جنگ با داعش، سقوط قیمت نفت در بازارهای جهانی، حساسیت های همسایگانی مانند ایران، سوریه و ترکیه، اختلافات داخلی و فقدان اجماع بین گروه های سیاسی در اقلیم، شرایط را بسیار آشفته کرده و زمان کنونی برای استقلال اقلیم زود است. شرایط و اوضاع داخلی اقلیم کردستان عراق پیچیده و غیرقابل پیش بینی است.
به هر حال مردم از وضعیت موجود ناراضی هستند و اقلیم کردستان عراق دارای بحران های سیاسی، امنیتی، اجتماعی و اقتصادی بسیاری است.

بنا به گزارش سازمان شفافیت بین‌الملل، هم‌اکنون این اقلیم با ۴۱ بحران مختلف دست‌به‌گریبان است که روند دستیابی آن به استقلال را تقریبا غیرممکن کرده است.