کلیات
مالیات بر حسب تعریف سازمان همکاری و توسعه اقتصادی پرداختی الزامی و بلاعوض است. مالیات ممکن است به شخص، مؤسسه، دارایی و ... تعلق گیرد. چنین تعریفی پرداختهای تأمین اجتماعی را هم در بر میگیرد، حال آن که بر حسب مقررات و عرف مالیاتی ایران اصطلاح مالیات پرداختهای اخیر را شامل نمی شود.
برخی مالیات را به مثابه یک نوع هزینه اجتماعی می دانند که آحاد یک ملت در راستای بهرهبرداری از امکانات و منابع یک کشور موظفند آن را پرداخت کنند تا توانائیهای جایگزینی این امکانات و منابع فراهم شود. مالیات در واقع انتقال بخشی از درآمدهای جامعه به دولت یا بخشی از سود فعالیتهای اقتصادی است که نصیب دولت میشود، زیرا ابزار و امکانات دست یابی به درآمد و سودها را دولت فراهم ساختهاست.
نظر اقتصاد دانان در مورد مالیات
اقتصاددانان معمولاً از مالیات بر مصرف در مقابل مالیات بر درآمد حمایت میکنند، به عنوان مثال سیگار از جمله کالاهایی است که دولتها برای جلوگیری از مصرف آن مالیاتهای سنگین بر آن وضع میکنند. بر اساس گزارشی که بنیاد خیریه بلومبرگ به تازگی توسط رویترز منتشر کردهاست، صنعت تنباکو ۱۰ درصد درآمدهای مالیاتی چین را به خود اختصاص داده است. شرکتهای دخانیات مانند فیلیپ موریس حدود ۶ میلیون اندونزیایی را تحت استخدام دارند و به تنهایی بیش از شش میلیارد دلار مالیات غیرمستقیم به صندوق دولت میپردازد.
هدف از اخذ مالیات
دولتها برای جبران هزینههای خدماتی که به شهروندان انجام میدهند. از طریق وضع مالیاتی اقدام میکنند و البته هدف از وضع مالیاتی برای اغلب کشورها جبران هزینه نیست، زیرا از طریق مالیات نقدینگی دچار تغییرات میشود که بعد از جبران هزینه مهمترین عامل وضع مالیاتی میباشد.
انواع مالیات
مالیات مستقیم: مالیات مستقیم را میتوان مالیات بر درآمدها، سود یا مالیات بر ثروت و امثال آن نیز نامید. این مالیات بطور مستقیم از درآمد یا دارایی افراد حقیقی و حقوقی اخذ میشود.
مالیات بر درآمد: مالیات بر درآمد شامل مالیات بر درآمد املاک، مالیات بر درآمد حقوق، مالیات بر درآمد مشاغل، مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی، مالیات بر درآمد اتفاقی، مالیات بر درآمد کشاورزی و مالیات بر درآمد منابع مختلف است.
مالیات بر دارائی: مالیات بر دارائی شامل مالیات بر ارث، حق تمبر، مالیات سالانه املاک، مالیات بر اراضی بایر و مالیات بر مستغلات مسکونی خالی است.
مالیات غیر مستقیم: مالیات غیر مستقیم مالیاتهایی هستند که پرداختکننده آن فرد معینی نیست و دارای قابلیت انتقال بالایی است. مالیات غیر مستقیم، روی مصرف کالاها و فعالیتهایی وضع میشود که بطور غیر مستقیم روی درآمد مؤثر میباشد.
مالیات بر ارزش افزوده: مالیات بر ارزش افزوده نوعی مالیات بر مصرف است که در زنجیره واردات، تولید و توزیع بر حسب درصدی از ارزش کالا و خدمات مشمول دریافت میشود. این مالیات نخستین بار توسط فون زیمنس در سال ۱۹۵۱ به منظور فائق آمدن بر مسائل مالی کشور آلمان طرحریزی گردید، لیکن به رغم علاقه و تمایل شدید کشورهایی نظیر آرژانتین و فرانسه در خصوص آگاهی از چگونگی ساختار آن، این مالیات بطور رسمی تا سال ۱۹۵۴ به مرحله اجرا در نیامد. از سال ۱۹۵۴به بعد، برزیل، فرانسه، دانمارک و آلمان در زمره نخستین کشورهایی بودند که این مالیات را در نظام مالیاتی کشور خود معرفی نمودند. کره جنوبی نخستین کشور آسیایی است که در سال ۱۹۷۷ با کمک صندوق بینالمللی پول توانست این مالیات را در نظام مالیاتی خود پیاده نماید و بدنبال آن کشورهای ترکیه، پاکستان، بنگلادش و لبنان نیز اقدام به اجرای این مالیات نمودند. هماکنون بیش از ۱۴۰ کشور جهان از سیستم مالیات بر ارزش افزوده بهرهمند هستند.
دیدگاهها در خصوص مالیات
از آنجاییکه پرداخت مالیات اجباریست و توسط نظامات حقوقی اعمال میشود برخی فلاسفه سیاست مالیات بستن را، چون دزدی (یا برده داری یا نقض حقوق مالکیت)، یا استبداد میدانند و دولت را به جمعآوری مالیات از راه زور و ابزارهای اجباری متهم میکنند. اراده گرایان، آنارشیستهای فردگرا، آبجکتیویستها، آنارکو-کاپیتالیستها و لیبرترینها مالیات بستن را بمثابه تجاوز دولتی میدانند.
این دیدگاه که دموکراسی به مالیات بستن مشروعیت میبخشد را آنانی که هر نوع دولت از جمله قوانین برگزیده بهطور دمکراتیک اساساً تجاوزکارانهاند را رد میکنند. بنا بر لودویگ فن میزس، «جامعه در کل» بنا بر فردیت روشی، نباید چنین تصمیماتی بگیرد.
مخالفین لیبرترین مالیات بستن مدعی هستند حفاظت دولتی، نظیر پلیس و نیروهای دفاعی را میتوان با جایگزینهای بازار از قبیل: سازمانهای دفاعی خصوصی، سازمانهای حل اختلاف یا مشارکتهای داوطلبانه جایگزین کرد. والتر ای. ویلیمز استاد اقتصاد دانشگاه جورج میسن گفته «برنامههای باز توزیع درآمد دولتی همان نتیجه دزدی را به بار میآورند. در واقع آن همانیست که یک دزد میکند؛ او درآمد را بازتوزیع میکند.
مالیات در ایران
مالیات در ایران دارای انواع مختلفی است که هر کدام با توجه به کارکردهای خود در اقتصاد به کار گرفته میشود. مالیات بر اساس چگونگی تعلق به کالاهای مورد مالیات به مالیات مستقیم و غیرمستقیم تقسیم میشود. در ادامه به جزئیات بیشتری در مورد مالیات و انواع آن در ایران اشاره می شود.
یک-مالیات مستقیم
که مستقیما از دارائی یا درآمد افراد گرفته میشوند و شامل مالیات بر دارائی و مالیات بر درآمد هستند؛ همان طور که از نام این مالیاتها مشخص است بدون هیچ واسطهای بر درآمد افراد و یا سازمانها و مؤسسات اقتصادی اعمال میشوند و توسط مأموران مالیاتی به طور مستقیم وصول میشوند. نمونه بارز این مالیاتها، مالیاتی است که دولت به طور مستقیم از حقوق کارمندان خود کسر میکند.
الف- مالیات بر درآمد: این مالیات همانگونه که از نام آن پیداست از درآمد اشخاص وصول میشود و دارای انواع مختلفی است که به تعدادی از آنها اشاره میشود:
مالیات بر درآمد املاک
مالیاتی است که از درآمد شخص حقیقی یا حقوقی ناشی از واگذاری حقوق خود نسبت به املاک واقع در ایران پس ازکسر معافیت مقرر اخذ میشود. مالکان مجتمعهای مسکونی دارای بیش از سه واحد استیجاری که بارعایت الگوی مصرف مسکن بنا به اعلام وزارت مسکن و شهرسازی ساخته شده یا میشوند در طول مدت اجاره از صددرصد (۱۰۰%) مالیات بر درآمد املاک اجاری معاف هستند درغیر این صورت درآمد هر شخص ناشی از اجاره واحد یا واحدهای مسکونی در تهران تا مجموع یکصدوپنجاه مترمربع زیربنای مفید و در سایر نقاط تا مجموع دویست مترمربع زیربنای مفید از مالیات بر درآمد ناشی از اجاره املاک معاف هستند. درمورد شخص حقیقیای که هیچگونه درآمدی ندارد تا میزان معافیت مالیاتی درآمد حقوق موضـوع ماده ۸۴ قانون از درآمـد مشـمول مالیات سالیانه مستغلات از مالیات معاف است و مازاد طبق مقررات قانون مشمول مالیات است. مشمولان این ماده باید اظهارنامه مخصوص طبق نمونهای که از طرف سازمان امور مالیاتی کشور تهیه خواهد شد به اداره امور مالیاتی محل وقوع ملک تسلیم و اعلام نمایند که هیچگونه درآمد دیگری ندارند. اداره امور مالیاتی مربوط باید خلاصه مندرجات اظهارنامه مودی را به اداره امور مالیاتی محل سکونت مودی ارسال دارد و در صورتی که ثابت شود اظهارنامه مودی خلاف واقع است مالیات متعلقه به اضافه یک برابر آن به عنوان جریمه وصول خواهد شد.
مالیات بردرآمد مشاغل
مالیاتی است که از درآمد شخص حقیقی که از طریق اشتغال به مشاغل یا به عناوین دیگر غیر از موارد مذکور درسایر فصل های قانون مالیاتها در ایران تحصیل می شود پس از کسر معافیتهای مقرر وصول می گردد.
مالیات بردرآمد اشخاص حقوقی
مالیاتی است که از جمع درآمد شرکتها و درآمد ناشی از فعالیتهای انتفاعی سایر اشخاص حقوقی که از منابع مختلف در ایران یا خارج از ایران تحصیل می شود پس از وضع زیانهای حاصل ازمنابع غیرمعاف و کسر معافیتهای مقرر به استثنای مواردی که طبق مقررات قانون دارای نرخ جداگانه ای می باشد مشمول مالیات به نرخ ۲۵% وصول می شود.
مالیات بردرآمد اتفاقی
مالیاتی است که از درآمد نقدی و یا غیرنقدی که شخص حقیقی یا حقوقی به صورت بلاعوض و یا از طریق معاملات محاباتی و یا به عنوان جایزه یا هر عنوان دیگر از این قبیل تحصیل می نماید مشمول مالیات اتفاقی بوده و به نرخ مقرر در ماده ۱۳۱ قانون وصول می گردد.
ب- مالیات بر دارایی: دارایی یا ثروت، مشتمل بر کلیه حقوقی است که شخص حقیقی یا حقوقی نسبت به ا شیاء و اموال دارد و به آنها این اجازه را می دهد که در آن اموال تصرفات مالکانه نمایند.
در قانون مالیات های مستقیم مصوب ۱۳۶۶، مالیات بر دارایی به پنج دسته تقسیم شده است که عبارتند از: مالیات سالانه املاک، مستغلات مسکونی خالی، اراضی بایر، ارث و حق تمبر که در اصلاحات قانون مذکور، در سال ۱۳۸۰ مالیات های سالانه املاک، مستغلات مسکونی خالی و اراضی بایر حذف گردید و تنها مالیات های ارث و حق تمبر باقی مانده است که به اختصار به آنها پرداخته می شود:
مالیات برارث
مالیاتی است که در نتیجه فوت شخص اعم از فوت واقعی یا فرضی بر اموال باقی مانده متوفی طبق قانون تعلق می گیرد؛ نرخ مالیات بر ارث نسبت به سهم الارث به شرح زیر است:
از سهم الارث هریک از وراث طبقه اول سی میلیون ریال ۳۰/۰۰۰/۰۰۰ ریال به عنوان معافیت کسر و مازاد به شرح مذکور مشمول مالیات میباشد. معافیت مذکور برای هریک از وراث طبقه اول که کمتر از ۲۰ سال سن داشته یا محجور یا معلول ازکارافتاده باشد مبلغ ۵۰/۰۰۰/۰۰۰ ریال خواهد بود.
شرح طبقه اول طبقه دوم طبقه سوم
تامبلغ ۵۰/۰۰۰/۰۰۰ ریال ۵% ۱۵% ۳۵%
تا مبلغ ۲۰۰/۰۰۰/۰۰۰ ریال نسبت به مازاد ۱۵% ۲۵% ۴۵%
تا مبلغ ۵۰۰/۰۰۰/۰۰۰ ریال نسبت به مازاد ۲۵% ۳۵% ۵۵%
نسبت به مازاد ۳۵ درصد ۵۰۰/۰۰۰/۰۰۰ ریال ۴۵% ۶۵%
مالیات حق تمبر
نوعی مالیات مستقیم است که از طریق الصاق و ابطال تمبر بر اسناد، اوراق و مدارک به منظور رسمیت بخشیدن یا لازم الاجرا نمودن آنها، از مودی گرفته می شود؛ برای نمونه حق تمبری که از هر برگ چک که از طرف بانکها چاپ و به مصرف کنندگان ارائه میشود یا ازکارنامه و گواهینامه دانش آموزان دوره ابتدایی، راهنمایی و متوسطه اخذ می شود.
دو- مالیات غیرمستقیم
مالیاتی است که با واسطه و به طور غیرمستقیم از شهروندان گرفته میشود. مالیات غیرمستقیم در شکلهای گوناگونی قابل پیاده شدن میباشد و پرداخت آن نیز با اینکه بر دوش همگان میباشد ولی محسوس نیست و به طور معمول عموم مردم وجود آن را احساس نمیکنند. این مالیات، غالباً بر قیمت کالاها و خدمات اضافه شده و به مصرف کننده منتقل میگردد و شامل مالیات بر واردات و مالیات بر معاملات است.
الف- مالیات بر واردات
به منظور اجرای عدالت مالیاتی و توجه به توان واقعی مالیات دهندگان، یکی از سیاستهای مالی و اقتصادی دولت ها، اخذ مالیات از محل کالاهای وارداتی است. همچنین دولت ها به دلایل متعدد دیگری نیز اقدام به اعمال مالیات بر واردات می نمایند که اهم آنها عبارتند از: حمایت از تولیدات داخلی کشور، جلوگیری از ورود کالاهای تجملی غیرضرور و درآمد زایی است.
ب- مالیات بر معاملات
مالیاتی است که در موقع خرید و فروش به نسبت ارزش مورد معامله، از فروشنده دریافت می گردد. غالباً فروشنده نیز این مالیات را در موقع فروش بر قیمت کالا افزوده و به خریدار انتقال می دهد. مالیات بر معاملات شامل انواع مختلف مانند مالیات عمومی فروش (در مراحل مختلف تولید و توزیع)، مالیات بر عمده فروشی و خرده فروشی و مالیات بر ارزش افزوده است.