کلیات
پایان نامه فروشی یکی از روش های غیرقانونی و متقلبانه ای است که برخی دانشجویان برای دریافت درجه کارشناسی ارشد و یا دکتری در دانشگاه های کشور انجام می دهند. این دانشجویان که به واسطه برخی مسائل نظیر ناتوانی علمی و یا نداشتن فرصت کافی توان نوشتن پایان نامه یا رساله خود را ندارند، با مراجعه به بازار فروش پایان نامه اقدام به خرید پایان نامه می کنند. در کنار دانشجویانی که متقاضی این پایان نامه ها هستند، اساتیدی که توان تشخیص تقلب از سوی دانشجوی تحت راهنمایی خود را ندارند و یا با این موضوع کنار آمده اند و نیز موسساتی که اقدام به فروش پایان نامه می کنند، سه ضلع این تخلف علمی را تشکیل می دهند.
با توجه به سخت گیری هایی که در سال های اخیر برای مقابله با پایان نامه فروشی می شود، متقلبان این حوزه نیز حرفه ای تر عمل می کنند. برای مثال دانشجوی متقاضی پایان نامه خود را به صورت تدریجی خریداری می کند تا از سوی نظرات استاد راهنما و مشاورین در آن اعمال شود و از سویی نیز امکان ردیابی و اثبات تخلف او سخت تر شود. همچنین موسسه های فروش پایان نامه امروز با افزایش دامنه استفاده از اینترنت و شبکه های مجازی آزادی عمل بیشتری دارند و امکان ردیابی آنها چندان آسان نیست.
پایان‌نامه
نوشتاری است که دانشجویان در موضوعی خاص مربوط به رشته تحصیلی خود، برای دریافت مدرک تحصیلی می‌نویسند. در پایان‌نامه دانشجویان موضوع یا سؤالی را بررسی کرده و از راه تجزیه و تحلیل یا تجارب عملی یا آزمایشی به آن پاسخ می‌دهند. به بیان دیگر پایان‌نامه شامل استدلال موضوعی، ارائه پژوهشی تجربی، حاصل کارآموزی یا عصاره‌ای از درس‌های آموخته‌شده در دوران تحصیلی دانشجوست که با راهنمایی استادان نگارش و تدوین می‌شود.
پایان‌نامه با عنوان و محتوای تکراری در هیچ سیستم آموزشی و در هیچ مقطع تحصیلی‌ای تعریف نشده‌است و همه دانشجویان موظف به نگارش پایان‌نامه با موضوع و محتوای جدید هستند. اغلب پایان‌نامه‌های دوره کارشناسیبه صورت نوشتاری حاصل از گردآوری تحقیقات دیگر می‌باشد. در حالی که پایان‌نامه در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری لزوماً باید موضوع جدیدی را مورد هدف قرار دهد.
خرید و فروش پایان‌نامه
پایان‌نامه‌ها به صورت غیرقانونی خریدوفروش می‌شوند. در این زمینه وب‌گاه‌هایی به‌وجود آمده‌اند که اقدام به فروش پایان‌نامه‌های از پیش آماده‌شده با عنوان، مشخصات و مبلغ معین می‌کنند. قیمت پایان‌نامه‌ها با توجه به مقطع تحصیلی (کارشناسی، کارشناسی ارشد، یا دکترا) متفاوت است.
تصویب لایحه مقابله با پدیده فروش پایان نامه
۲۵ خرداد ۱۳۹۸ علی ربیعی با اشاره به مصوبات مهم روز چهارشنبه اعضای دولت در فضای مجازی (اینستاگرام) نوشت: تصویب لایحه مقابله با پدیده فروش پایان نامه و مقالات دانشگاهی، از دیگر مصوبات اثرگذار و قابل ذکر جلسه چهارشنبه دولت به شمار می‌رود که افراد سودجو، آن را تبدیل به کسب و کار غیراخلاقی برای خود کرده اند.
وی افزود: طرح این موضوع در دولت سبب تصویب آیین نامه‌ای شد که بر اساس آن دانشگاهها، تمهیداتی جدی برای مقابله با این پدیده نامبارک اجرایی کنند. از جمله این تمهیدات می‌توان به تشکیل کمیته‌های تشخیص اشاره کرد که با بررسی مدارک، اگر به این دریافت برسند که مدرکی حاصل از تقلب پایان نامه و فعالیت علمی جعلی بوده آن را باطل اعلام کنند. همچنین دانشگاهها مکلف شدند متن پایان نامه‌ها را ۵ سال پس از تاریخ دفاع بر اساس قانون دسترسی آزاد به اطلاعات منتشر کنند.