کلیات

جمهوری اسلامی پاکستان کشوری در جنوب آسیا با مساحت ۸۰۳۹۴۳ کیلومتر مربع به مرکزیت اسلام آباد در موقعیت جغرافیائی ۳۰ درجه عرض شمالی و ۷۰ درجه طول شرقی واقع شده که از شمال با افغانستان و چین، از شمال غربی با افغانستان، از شمال شرقی و مشرق با هند و از مغرب با ایران همسایه است و از جنوب و جنوب غربی نیزبه دریای عمان محدود می‌شود.

جغرافیای پاکستان

مساحت پاکستان (بدون احتساب کشمیر آزاد) ۷۹۶۰۹۵ کیلومتر مربع است. پاکستان نیز شامل اسلام آباد، پنجاب، سند، سرحد، بلوچستان و مناطق قبایلی است. سهم سرزمینی ۵ ایالت پنجاب ۹/۲۵%، سند ۷/۱۷%، سرحد ۴/۹%، بلوچستان ۶/۳۳% و مناطق قبایلی ۴/۳% است.

از نظر جغرافیایی می‌توان پاکستان را به سه بخش عمده تقسیم کرد که این سه بخش عبارت است از ۱- منطقه کوهستانی شمالی که محل تقاطع سه رشته کوه عظیم جهان (هندوکش، قراقروم و هیمالیا) بوده ۲- فلات بزرگ بلوچستان که در جنوب غربی به طور پراکنده گسترش یافته ۳- دشت‌های پنجاب و سند در اطراف رود سند


گرچه در بسیاری از منابع، مناطق جغرافیایی پاکستان به تقسیمات کوچکتری ترسیم شده است. اما سه منطقه طبیعی یاد شده، به راحتی می‌تواند سیستم ارتباط مناسبی را با کشور‌های دیگر برقرار کند. افزون بر این، وجود بندر بزرگ کراچی در جنوب این کشور باعث شده است تا پاکستان از امکانات لازم جهت دسترسی به آب‌های آزاد برخوردار باشد. ذکر این نکته ضروری است که اقیانوس هند مؤثرترین عامل در تسهیل ارتباطات این کشور با سایر کشور‌ها به شمار می‌آید. طول سواحل این کشور، ۱۰۴۶ کیلومتر است و آب و هوای آن گرم و خشک می‌باشد. از لحاظ منابع طبیعی کشور چندان غنی به شمار نمی‌آید. زیرا به جز برخورداری از میزان متنابهی گاز طبیعی، در سایر منابع بسیار فقیر است. به لحاظ حوادث و بلایای طبیعی نیز پاکستان جزو کشور‌های حادثه‌خیز است به گونه‌ای که به طور متناوب زلزله‌هایی در شمال و در غرب آن رخ می‌دهد و همچنین سیل معمولاً پس از باران‌های شدیدی که موجب طغیان رودخانة سند می‌شود بخش مهمی از آن را فرا می‌گیرد. از لحاظ وضعیت زیست محیطی نیز این کشور موقعیت مناسبی ندارد. منابع آبی آن به دلیل ضعف سیستم فاضلاب، به پساب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی به شدت آلوده شده است. افزون بر این، این کشور در سال‌های اخیر با پدیده فرسایش خاک و بیابان‌زایی نیز مواجه شده است.



نظام سیاسی و اداری

دین اسلام عمده‌ترین عامل پیوند بین اقوام مختلف پاکستان می‌باشد لیکن از لحاظ سیاسی می‌توان عامل یکپارچگی مردم این کشور را مسئله کشمیر و مناقشات آن دانست؛ موضوعی که برای سالیان دراز منازعات هند و پاکستان را سبب شده است.

وضعیت سیاسی پاکستان و ساختار اداری آن برگرفته از به اصطلاح دموکراسی غربی و البته به شکل ناقص آن است ‘احزاب وتشکل‌های سیاسی نیرومند و دارای ظهور و بروز مقتدرانه‌ای نیستند و عمدتاً پس از پیروزی و انتخاب نخست‌وزیر با رئیس جمهوری بر سر اختیارات به جدال برمی‌خیزند که سرانجام دولت‌ها با دخالت ارتش و کودتا سقوط می‌کنند.

هریک از ایالت‌ها ازنظام پارلمانی برخوردار می‌باشند. طی سال ۱۹۷۳، توافقاتی بر سرمساله تقسیم مسئولیت‌ها میان استان‌ها و مراکز کشور به میان آمد. مسوولیت اداره برنامه‌های آموزشی و پرورشی با دولت پاکستان بوده وکلیه مراکز آموزشی مستقردرنواحی مختلف کشور تحت نظارت وزارت آموزش و پرورش فعالیت دارند این. وزارتخانه با همکاری ادارات کل آموزش و پرورش استان‌ها به اجرای سیاست‌های آموزشی در سراسرکشور مبادرت می‌نماید. هر استانی به چند بخش، منطقه و حوزه تقسیم می‌گردد.

درجهت نیل به اهداف مدیریت آموزشی، نظام آموزشی مبتنی بر ۳ مقطع آموزش مقدماتی (ابتدایی)، آموزش متوسطه و آموزش عالی طراحی گردیده است. این در حالی است که در استان‌های پنجاب و شمالی نظامات آموزشی جداگانه‌ای اعمال می‌گردد.

طی سال ۱۹۸۱، کمیته آموزش ملی سوادآموزی به منظور انجام تحقیقاتی درخصوص نرخ باسوادی درکشور و توسعه طرح‌های سوادآموزی و آموزش غیر رسمی متناسب با اهداف شهروندان پاکستانی تشکیل گردید. در این راستا همچنین، شورای ملی هماهنگی آموزش جمعی و سوادآموزی طی سال ۱۹۸۳ تأسیس گردید. گفتنی است که شورای یاد شده بزرگ‌ترین سازمان هماهنگ کننده برنامه‌های آموزش همگانی کشور به شمار می‌آید که ریاست آن برعهده شخص رییس جمهور است.

درحال حاضر، شورای یاد شده به کمیته سوادآموزی نخست وزیری تغییر نام داده و عهده دار مسوولیت ارتقاء نرخ سواد در میان شهروندان پاکستانی است. در سال ۱۹۷۹، با تشکیل آکادمی برنامه ریزی و مدیریت آموزشی، پیشنهاد حضور برنامه ریزان، مدیران، بازرسان آموزشی و معلمان در دوره‌های آموزشی مطرح گردید.

این آکادمی به عنوان سازمان مستقل وزارت آموزش و پرورش پاکستان فعالیت نموده وعهده دار مسوولیت جمع آوری آمار و اطلاعات آموزشی، عرضه آموزش پیش از خدمت به معلمان، مدیران و طراحان آموزشی درسطوح مختلف آموزشی، تشخیص و ارزیابی پروژه‌های گوناگون براساس تکنیک‌های مدیریتی، ارائه برنامه‌های آموزش ضمن خدمت به مدیران و طراحان آموزشی در راستای توانمند سازی آنان در برنامه‌های مدیریتی و بهره گیری از نرم افزار‌های رایارانه‌ای و سایر امکانات فناوری در حوزه آموزش، ارائه خدمات کارشناسی به ادارات آموزش و پرورش استان‌ها و دیگرمؤسسات آموزشی کشور می‌باشد.

پاکستان به لحاظ استراتژیک در نقطه حساسی از آسیا و در مسیر اتصال چین به مدیترانه و هند به آسیای مرکزی قرار دارد و در مدت هزاران سال، این سرزمین، محل تلاقی، ذوب و جوشش فرهنگ‌های گوناگون، بازرگانان و گردشگران، زائران و مردان روحانی بوده است. تاریخ پیش از استقلال پاکستان (اوت ۱۹۴۷) همسان با سرنوشت و تاریخ هندوستان است. این تاریخ چهارهزارساله در پاکستان به خوبی به وسیله‌ی مکان‌های باستانی و بنا‌های تاریخی حیرت انگیز در طول و عـرض این کشور به تصویر کشیده شده است، پیشینه تاریخی و تمدنی پاکستان که بخشی از سرزمین شبه قاره است از ویژگی و اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد. ساکنان شبه قاره دین اسلام را از طریق عالمان، عارفان، ادیبان، شاعران و هنرمندان ایرانی پذیرفتند. این گونه انتقال فرهنگی، سبب تشکیل حکومت مسلمانان و پدیدار شدن عصر طلایی گردید.

وضعیت سیاسی پاکستان

پاکستان در ۱۴ اوت سال ۱۹۴۷ از هندوستان جدا شد و در ۳۰ سپتامبر همان سال به عنوان یک کشور مستقل به عضویت سازمان ملل درآمد. اداره پاکستان تا ۳۰ مأوس سال ۱۹۵۶ به صورت فرمانداری کل و تحت امر پادشاه انگلیس بود. اما در آن روز قانون اساسی آن تکمیل و اعلام جمهوری شد و این روز به عنوان روز ملی پاکستان شناخته می‌شود. پاکستان دارای چهار ایالت به نام‌های پنجاب، سند، استان سرحد و بلوچستان و سیستم حکومتی این کشور فدرالی و ترکیبی از نظام پارلمانی و ریاست جمهوری است. این کشور دارای دو مجلس ملی (۳۴۲ نماینده) و سنا (۱۰۰ نماینده) است و هر یک از ایالت‌های آن دارای یک دولت و مجلس ایالتی با اختیارات محدود هستندو علاوه بر اینها، دو منطقه ویژه به نام‌های مناطق شمالی (شامل ۵ منطقه: گلگیت، بلتستان، دیامیر، گیزار و گانچی که پس از جدایی هند رسماً به پاکستان ملحق نشده و توسط مقامات محلی اداره می‌شوند) و مناطق قبایلی تحت اداره دولت فدرال (موسوم به فاتا که تحت حکومت رؤسای قبایل هستند) نیز در این کشور وجود دارند و ساختار حکومتی پاکستان شامل قوای:

۱) قوة مجریه: متشکل از رئیس جمهور، نخست وزیر، کابینه و شورای امنیت ملی است. طبق قانون اساسی پاکستان به دلیل اینکه نوع حکومت این کشور جمهوری اسلامی است و رئیس جمهور آن باید مسلمان باشد. رئیس جمهور را هیئتی متشکل از اعضای سنا مجلس ملی و اعضای مجالس ایالتی برای یک دوره ۵ ساله انتخاب می‌کنند و تنها می‌تواند برای دو دورة متوالی انتخاب شود.

۲) قوة قانون‌گذاری: متشکل از دو مجلس سنا و ملی است. اعضای مجلس ملی را افراد ۲۱ سال به مدت ۵ سال انتخاب می‌کنند. کرسی‌های این مجلس به ۴ ایالت پاکستان و مناطق قبیله‌ای تحت حکومت فدرال و پایتخت تقسیم می‌شوند و حدود ۵% از این کرسی‌ها به اقلیت‌های مذهبی این کشور (مسیحیان، هندوها، سیک‌ها) اختصاص دارند. نمایندگان مجلس سنا را اعضای مجالس ایالتی مربوط به هوایالت انتخاب می‌کنند. افزون بر این، نمایندگانی از مناطق قبیله‌ای تحت نظر دولت فدرال و ناحیه پایتخت نیز حضور دارند.

۳) حکومت محلی و سیستم مجالس قانون‌گذاری: پاکستان به ۴ ایالت منطقة پایتخت و مناطق قبیله‌ای تحت نظر حکومت تقسیم می‌شود که بعد از انتخاب رئیس الوزرای ایالت از سوی مجالس ایالتی، رئیس جمهور نیز فرماندار را منصوب می‌کند و اعضای مجالس ایالتی برای یک دورة ۵ ساله از سوی مردم و رأی آن‌ها انتخاب می‌شود.

۴ ) قوة قضائیه: شامل دیوان عالی، دیوان عالی ایالتی و دیگر دادگاه‌هایی است که صلاحیت رسیدگی به امور جنایی و مدنی را دارند. دادگاه ویژه دیگری به نام دادگاه فدرال شریعت متشکل از ۸ قاضی مسلمان وجود دارد که شامل یک رئیس قضات (از سوی رئیس جمهور) و سه قاضی از طبقة علما و نخبگان اسلامی است و این دادگاه دربارة مطابقت یا عدم تطابق قوانین با اسلام تصمیم‌گیری می‌کند؛ و در صورت تضاد قانون با اسلام، رئیس جمهور یا فرماندار موظف به هماهنگی آن با اسلام خواهد بود. همچنین دادگاه‌های ویژه‌ای مانند دادگاه‌های مواد مخدر، کار، مالی، خلاف کاری‌های بانکی، دادگاه ویژه تروریست‌ها وجود دارد. اداره محتسب نیز در بسیاری از مناطق مسلمان‌نشین برای تضمین اینکه هیچ تخلفی نسبت به شهروندان صورت نگیرد تأسیس شده است که اعضای آن را رئیس جمهور به مدت ۴ سال انتخاب می‌کند.

سیستم سیاسی این کشور نیز جمهوری اسلامی است و براساس رقابت حزبی نخست‌وزیر به عنوان مقام عالی اجرایی انتخاب میگردد.


احزاب مهم پاکستان

حزب مردم پاکستان

یکی از احزاب اصلی در کشور پاکستان است. ذوالفقار علی بوتو و بی نظیر بوتو از رهبران این حزب سیاسی بودند. این حزب در سال ۱۹۷۰ میلادی توسط ذوالفقار علی بوتو تأسیس شد.

این حزب با رویکرد دموکراتیک، در بین نیرو‌های مختلف پاکستان، کمترین توجه را به دین مبذول داشته است. این حزب پس از پایان رژیم ضیاءالحق که با همگرایی با اسلام‌گرایان و مشروعیت‌بخشی به بیان دیدگاه‌های آنان و رشد هویت اسلامی در پاکستان همراه بود، به قدرت رسید.

ایده این حزب بر اساس «اسلام عقیده ماست. دموکراسی سیاست ماست. سوسیالیزم اقتصاد ماست و همه قدرت برای مردم» بنا شده‌است. حزب مردم پاکستان معتقد به سکولاریزم و جدایی دین از مذهب است.

در پی ترور بی نظیر بوتو، پسر ۱۹ ساله وی به نام بلاول زرداری رهبری این حذب را بر عهده گرفت.

حزب مسلم لیگ

پیشینه تشکیل آن به دوران پیش از استقلال پاکستان بازمی‌گردد و در حال حاضر به چند شاخه منشعب شده است، شاخه مسلم‌لیگ نواز شریف، مسلم لیگ قاعد اعظم و مسلم لیگ ضیاءالحق. این گروه‌ها در برخی موارد با یکدیگر متحد هستند و در برخی مواقع مقابل یکدیگر قرار می‌گیرند.

حزب مردم و حزب مسلم لیگ، شاخه‌نواز شریف، رقبای سیاسی سنتی یکدیگر در کسب قدرت می‌باشند.

حزب عوامی (مردمی) ملی

یک حزب سیاسی چپگرای قومگرا در پاکستان است. این حزب بیشتر در بین پشتون‌های استان شمالغربی مرزی، بلوچستان، و مناطق عشایری، پنجاب غربی و نواحی شمال از شهرت برخوردار است. اسفندیار، ولی خان رئیس کنونی حزب است. در انتخابات پارلمانی ۲۰ اکتبر سال ۲۰۰۲ یک‌درصد آراء را به دست آورد، اما هیچ کرسی‌ای را اشغال نکرد.

جبهه عمل متحد

احزاب اسلامی متشکل از جمعیت علمای اسلامی، جماعت اسلامی و جمعیت علمای پاکستان و نیز علما و احزاب شیعی کوچک‌تر، این اتحادیه انتخاباتی را با هدف یکپارچه‌سازی سیاست‌های اسلامی و کسب اختیار اسلام‌گرایان از نیرو‌های سکولار مثل ارتش و حزب مردم تشکیل دادند.

جمعیت علمای اسلامی، با حضور نیرومند در نواحی روستایی و قبیله‌ای و نیز برخورداری از تعداد زیادی از مدارس و دانشجویان، نیروی بسیار مهم مذهبی و سیاسی به شمار می‌آیند.

جماعت اسلامی

جماعت اسلامی که خود را پیرو ابوالاعلی مودودی می‌داند به رهبری قاضی حسین احمد فعالیت می‌کند. در عرصه سیاسی و بین المللی فعال است و از قدرت خیابانی چشم‌گیری در شهر‌ها و نیز دانش سیاسی و اداری لازم برای تربیت نیرو‌های سیاسی مؤثر برخوردار می‌باشد.

عضویت در سازمان‌های بین المللی و منطقه‌ای

پاکستان افزون بر عضویت در سازمان ملل متحد و کمیته‌ها و سازمان‌های تابع از قبیل: یونسکو و یونیسف و فائو، در این سازمان‌ها عضویت دارد:

غیر متعهد ها، سازمان کنفرانس اسلامی و آیسیسکو، سازمان منطقه‌ای اکو، گروه D. ۸، و عضو ناظر پیمان شانگهای.

جمعیت

جمعیت (مسلمان): طبق آخرین آمار‌ها جمعیت پاکستان ۱۸۸ میلیون نفر است که ۷۱% آن در روستا‌ها و ۲۹% آن در شهر‌ها به شرح زیر زندگی می‌کنند. پنجاب ۵۳/۵۶%، سند ۵۹/۲۲%، سرحد ۱۳/۱۳%، بلوچستان ۱۴/۱۵% و مناطق قبایلی ۴/۳%


ساختار سنی جمعیت پاکستان،  حاکی از این مطلب است که ۹/۳۶% از آن را افراد صفر تا ۱۴ سال، ۸/۵۸% را ۱۵ تا ۶۴ سال و تنها ۳/۴% را افراد بالای ۶۵ سال تشکیل می‌دهند. بر این مبنا، میانگین سنی جمعیت این کشور به طول کلی ۹/۲۰ سال است که به تفکیک میانگین سنی مردان ۷/۲۰ سال و میانگین سنی زنان ۲۱ سال است. این رقم به خوبی گویای آن است که پاکستان کشور بسیار جوانی است. نرخ زاد و ولد در این کشور، ۵۲/۲۷ درصد تولد در هر هزار نفر جمعیت است. دقت در هرم جمعیتی پاکستان نشان می‌دهدکه نرخ رشد جمعیتی جوان این کشور بسیار بالا است. براساس آمار سال ۲۰۰۷، نرخ رشد جمعیت در این کشور ۸۲/۱% است. بالا بودن نرخ رشد جمعیت جوان این کشور، با توجه به توانایی محدود اقتصاد آن برای اشتغال موجب شده است که نرخ رشد بیکاری در این کشور به سرعت افزایش یابد و این جمعیت در چهار ایالت، پنجاب، بلوچستان، سند و سرحد به طور نامتوازن پراکنده شده‌اند و همین امر سبب بروز مشکلاتی از جهت توزیع امکانات شده است. به بیان دیگر، یکی از مشکلات عمده مردم پاکستان عدم تناسب تراکم جمعیت در ایالت‌های مختلف آن است که بالطبع باعث عدم توزیع متناسب امکانات کشور گردیده است. شاخص امید به زندگی در این کشور به طور کلی ۷۵/۶۳ سال است که به طور تفکیکی در مردان ۷۳/۶۲ سال و در زنان ۸۳/۶۴ سال است و میزان مبتلایان به ایدز در میان جمعیت این کشور ۱% درصد است و بر مبنای آمار ۷۴ هزار نفر مبتلا به ایدز در این کشور زندگی می‌کنند و گروه‌های پنجابی، سندی، پشتون، بلوچ و مهاجر (مهاجرانی که در زمان تجزیه شبه قاره هند به این کشور آمدند) گروه‌های اصلی قومی در این کشور را تشکیل می‌دهند و هر سال حدود ۱۲۰ هزار نفر حاجی در ایام حج به عربستان می‌آیند.


مهاجرت

افزون بر مسلمانان پاکستان قریب ۱۰ میلیون از مسلمانان هند نیز در بدو تأسیس پاکستان به این سرزمین پناهنده شدند که این مساله برای کشور جوانی، چون پاکستان مشکل بزرگ و طاقت فرسا به شمار می‌آمد. مهاجرین تازه وارد که، چون سیل به پاکستان سرازیر شده بودند، از مسکن و کلیه تسهیلات زندگی محروم بودند. تقسیم بنگال با وجود مشکلات فراوان صورت گرفت. در پنجاب عده زیادی از طایفه سیک‌ها زندگی می‌کردند که حاضر به رها کردن دارایی خود نبودند، لذا میان آنان و مسلمانان اختلافات شدیدی بروز نمود. تا پایان سال ۱۹۴۸، قریب ۷/۶ میلیون نفر مسلمان وارد پاکستان شده و ۶/۵ میلیون هندو از آن خارج شدند. بدین ترتیب، بیش از ۱ میلیون نفر به جمعیت پاکستان افزوده شد.

اکثریت این جمعیت، کشاورزبودند. با وقوع کودتای مارکسیستی در افغانستان وحمله شوروی پیشین به این کشور در اواخر سال ۱۹۷۹، سیل مهاجرین افغانی به کشورپاکستان روان شد. در این میان پاکستان با پذیرش بیش از ۵/۲ میلیون مهاجر افغان که بیشتر سنی مذهب بودند، سهم زیادی از مهاجرین را پذیرا شد. مهاجرت کارگران پاکستانی به کشور خود به بروز سری مسائل و مشکلات موثر بر ساختار خانواده‌ها و در مقیاس بزرگ‌تر بر روی نهاد‌های اجتماعی انجامید. یکی ازاین مسایل تبدیل شکل سنتی اداره خانواده‌ها از پدر سالاری به مادر سالاری است. این پدیده نوین، بیشتر در جوامع روستایی ایالت پنجاب پاکستان مشهود بوده است.

این پدیده درخصوص افرادی که به اروپا و آمریکا سفر کرده اند مصداق نمی‌یابد، چراکه افراد متمول از امکان همراهی یا ملاقات با خانواده‌های خود برخوردار می‌باشند. این در حالی است که هزینه سنگین زندگی در خاورمیانه کارگران فقیر را وادرا می‌کند تا به تنهایی در این کشور‌ها به کار مشغول شوند و سالی یک بار یا برخی هر ۲ سال یک بار برای دیدن خانواد‌های خود به زادگاه خود بازگردند. مهاجرت از روستا‌های پاکستان به شهر‌ها و جوامع بزرگ‌تر نیز به گونه‌ای دائمی و یا فصلی افزایش یافته است. دراین صورت نیز زنان و کودکان به دلایل اجتماعی در روستا‌ها باقی مانده و پیرمردان نیز به نگهداری از خانواده‌ها می‌پردازند. با نبود پدر در بیش‌تر روز‌های سال دهکده‌ها با نوعی (غیبت پدری) مشخص و متمایز میگردند.

ازاین روی، بخش بزرگی از دهکده به مادر به عنوان چهره اصلی خانواده تکیه دارند چراکه فرزندان به سختی می‌توانند پدری راکه نمی‌بینند به عنوان چهره اصلی و یا تکیه گاه خانوادگی خود تلقی کنند. قدرت مادر در خانواده‌ها به قدری افزایش یافته است که در برخی از مواقع پدر، خود را عاجز از اعمال کنترل گذشته خود می‌بیند. طبق بررسی‌ها در سال ۱۹۸۰، زنان خانه داری که شوهرانشان به خاورمیانه رفته و در آن جا به کار مشغولند، کار‌هایی را به عهده گرفته اند که درحال عادی حاضر به انجام آن نبوده اند.

در مجموع می‌توان گفت که پیشرفت سریع پاکستان به سوی غرب گرایی و وابستگی شدید سیاسی، اقتصادی و نظامی به جهان سرمایه داری، به جایگزینی هرچه بیشتر مادیات به عوض معنویات در روابط اجتماعی به ویژه در روابط خانواده‌ها انجامیده است.

زبان

مشترکات زبانی دیرینه‌ای میان کشور‌های ایران و پاکستان وجود دارد، چراکه از آغاز قرن پنجم تا قرن سیزدهم در شبه قاره هند (که این سرزمین تا سال ۱۹۴۷ بخشی از آن به شمار می‌آمد)، زبان فارسی به عنوان زبان رسمی به حساب آمده و کتاب‌های زیادی به زبان فارسی نگارش یافت. از سوی دیگر، دپارتمان زبان فارسی دانشگاه پنجاب طی سال ۱۸۷۰، به منظور تدریس زبان فارسی تا سطح کارشناسی ارشد تأسیس گردید. زبان رسمی شبه قاره هند بین سال‌های ۱۸۵۷- ۱۰۰۰ فارسی بوده است. با ورود انگلیسی‌ها به منطقه، زبان انگلیسی به تدریج جایگزین زبان فارسی شد و در بخش‌های اداری و مراکز و مقاطع آموزشی رایج گردید.

پس از استقلال این کشور، برابر قانون اساسی، زبان رسمی و ملی کشور، زبان اردو اعلام گردید. لیکن تاکنون این زبان در برخی از مقاطع آموزشی و اداری همچنان جایگزین زبان انگلیسی نگردیده است. زبان آموزشی در مقاطع ابتدایی و متوسطه زبان اردو و زبان علمی و دانشگاهی انگلیسی است. زبان اردو ترکیبی از زبان‌های فارسی حدود ۵۰ درصد عربی، ترکی، انگلیسی وسانسکریت است. در حال حاضر ۳۲ زبان و لهجه وگویش در کشور پاکستان رایج می‌باشد که مهمترین آن‌ها با درصد جمعیتی شامل: پنجابی ۴۸%، سندی ۱۲%، سرائیکی ۱۰%، برآهوایی ۱%، پشتو ۸%، اردو ۸%، بلوچی ۳%، هندو ۲%، بروشاسکی و سایر گویش‌ها ۸% می‌باشد.

 دین و مذهب در پاکستان

۹۸% از جمعیت را مسلمانان تشکیل می‌دهند که از میان آن‌ها ۷۵% اهل سنت و اکثراً از مذهب حنفی، اندکی شافعی و ۲۰-۲۵% آن‌ها هم دوستداران اهل بیت هستند. سایر گروه‌های دینی شامل مسیحیان و هندوها، حدود ۲% جمعیت را تشکیل می‌دهند.

در مورد چگونگی تکوین مذاهب در شبه قاره باید گفت که اولین اعتقادی که در این منطقه رواج یافت، آیین هندو بود که در حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح به وسیله آریایی‌ها به این منطقه آورده شد. آریایی‌ها از روسیه و آسیای مرکزی در جستجوی چراگاه‌های تازه برای گله‌های خود به این منطقه آمدند، آن‌ها پرستش ایندرا، خدای آسمان، را که در سروده‌های ودایی باستان ویران کننده دژ‌ها و دیوار‌های بلند شهر‌ها معرفی می‌شد را با خود آوردند. بودا از دیگر آیین‌های مهمی بود که از سال ۵۲۸ قبل از میلاد در منطقه رواج یافت. سه سده پس از مرگ بودا، آشوکا، فرمانروای بزرگ، شروع به ساختن بنا‌های تاریخی به یاد بودا نمود و به اشاعه تعلیمات بودا پرداخت. دو فرمان نامه سنگی بزرگ وی متعلق به حدود ۲۵۰ سال قبل از میلاد در پاکستان و در نزدیک تکسیلای باستان دیده می‌شود. فتوحات نظامی کانیشکا تعالیم بودایی را از طریق هند به سوی شرق انتشار داد و آیین بودا طی سده‌ها در سراسر شبه قاره به شکوفایی خود ادامه داد. پس از آن، آیین بودا به صورت دیگری از ویشینو، خدای هندو جلوه‌گر شد. بودیسم در شبه قاره هند پس از سال ۱۰۰ میلادی به صورت نوعی از فرقه خاص هندو درآمد. گسترش اسلام به امحای آن سرعت بخشید و در سده دوازدهم چند دیرباقی مانده غارت شد. این اسلام و آیین هندو جای آیین بودا را گرفت. در عهد مغول‌ها، بخش عظیمی از شبه قاره هند به زیر حاکمیت مسلمانان درآمد. اما بسیاری از پادشاهان هند و همواره با سلطه مسلمانان مخالفت کردند و به مبارزه با آن‌ها ادامه دادند. این دشمنی مداوم میان جوامع هند و مسلمانان همچنان ادامه یافت. بسیاری از هندو‌های طبقة پایین، به واسطه جاذبه‌های آیین برابری اسلام و انزجار از نظام کاستی (طبقاتی) به اسلام گرویدند. از این رو شمار مسلمانان، در سراسر شبه قاره هند از طریق نفوذ روحانیان مسلمان و مبادله تدریجی آداب و رسوم و نه با تغییر اجباری دین، افزایش یافت. در عهد مغولان، بخش بزرگی از شبه قاره تحت حاکمیت مسلمانان، یکپارچه شد. علاوه بر این آن‌ها سعی کردند معابر شرک آلود هندی را تخریب کنند. از جمله محمود غزنوی که در حمله به هند بسیاری از معابر هندو‌ها را ویران کرد. پیش از مغولان غوریان که از سلسلة افغان‌ها بودند در هند سلطه داشتند قطب‌الدین یکی از فرماندهان غوری خود را سلطان دهلی نامید و حکومت اسلامی برپا کرد که تا پیش از ورود مغولان برجا بود. وی در ازای ساختن هر مسجد ۲۷ معبد هند را ویران کرد. سپس مناره باشکوهی به نام قطب منا برافراشت. اکبرشاه مغول بعدی بود که حاکمیت مغولان را بر بخش اعظم شبه قاره وسعت بخشید. او نخستین فردی بود که هندوان را و مسلمانان را به کار با یکدیگر تشویق نمود. مالیات زیارت بر معابد را از میان برداشت و اختلافات مذهبی مسلمانان و هندوان را زدود. وی در سال ۱۵۷۵ فرمان تأسیس عبادتگاهی در نزدیکی قصرش را صادر کرد. که در آن در مورد جنبه‌های متفاوت مذاهب مختلف هندو، چین، اسلام و مسیحیت بحث و مناظره برپا می‌شد. اکبرشاه با برگزیدن بهترین قوانین از کلیه مذاهب، دین جدیدی پدید آورد، اما آن را بر شخص خود به عنوان امپراطور شبه الهی متمرکز ساخت. البته این اقدام سیاست زیرکانه‌ای بود و چنان تأثیری داشت که احترام به سریر مغول، پس از آنکه قدرت سیاسی مؤثر خود را از دست داد. مدت‌های دراز تا سده نوزدهم همچنان باقی ماند. اورنگ زیب، پسر اکبر شاه، مجدداً محدودیت‌هایی را برای هندوان وضع نمود و هزاران معبد هندو را تخریب کرد. مذهب جدید سیک‌ها مورد غضب وی واقع شد. زمانی که رهبر آنان گورو از پذیرش اسلام سر باز زد اورنگ وی را گردن زد و هزاران نفر از پیروانش را کشت. کینه میان سیک‌ها و مسلمانان از زمان اورنگ تاکنون باقی مانده است و علت اصلی کشتار‌های فاجعه‌آمیز در هنگام جدایی پاکستان و هند بود. اورنگ در زندگی خود در امور دینی بسیار سختگیر بود. وی مساجد فراوانی از جمله مسجد سلطنتی لاهو، موسوم به مسجد پادشاهی که از بزرگترین مساجد دنیاست را بنا نمود. پس از وی هندو‌ها و دیگر گروه‌ها قوی شدند و با کمک سیک‌ها امپراطوری وی را تجزیه نموده و بر بخش‌هایی از آن حکم‌رانی کردند در سال ۱۷۳۹، امپراطوری مغول در برابر حمله نادرشاه شکست خورد. اما حکومت مغولان پس از بازگشت نادر به ایران تا سال ۱۸۵۸ تداوم یافت. سرانجام بریتانیا کنترل مستقیم شبه قاره را در دست گرفت تا اینکه با مبارزه هندو‌ها و مسلمانان، دو کشور هند (با اکثریت هندو) و پاکستان (با اکثریت مسلمان) به استقلال دست یافتند. از آن به بعد، پاکستان که بر مبنای اکثریت مسلمان تشکیل شده بود اولین جمهوری اسلامی را تشکیل داد و سعی نمود تا بر مبنای دین اسلام عمل کند. کشور پاکستان به نام دین اسلام و به عنوان کشوری خاص مسلمانان شبه قاره تأسیس شد و از همان ابتدا نام و نشان اسلامی را برای خود حفظ کرده است.


سایر گروه‌های مسلمان این کشور عبارتند از: سادات، مغول‌ها، پتان‌ها، جوخه‌ها، اسماعیلی‌مذهبان پیرو فرق نزای آقاخان، بهایی‌ها، احمدیه یا قادیانی‌ها (مسلمانان پاکستانف قادیانی‌ها را مسلمان نمی‌دانند زیرا به نبوت پیامبر اسلام (ص) معتقد نیستند) قادیانی‌های پاکستان شاخه‌ای از قادیانی‌های اصلی در هند می‌باشند و مرکز آنان در جنوب غربی لاهور می‌باشد که نام آن را «ربوه» گذاشته‌اند. فعالیت این گروه در تبلیغ ملک خودشان بخصوص در غرب و آفریقا چشمگیر است. در سال ۱۹۷۴ و در تاریخ ۷ سپتامبر همان سال مجلس شورای ملی پاکستان با اصلاح دو ماده از قانون اساسی و درج این مطلب که تمامی کسانی که به نبوت و خاتمیت قطعی و کامل حضرت محمد (ص) ایمان و اذعان نداشته باشند از شمول اسلام خارج خواهند بود، قادیانی‌ها را غیرمسلمان دانستند.

بالاخره در مورد نفوذ ادیان در حاکمیت باید گفت که اساس تشکیل پاکستان، دین اسلام بود. از این رو ادیان دیگر نقش چشم‌گیری در اوضاع سیاسی این کشور ایفا نمی‌کنند.

این کشور از معدود کشور‌هایی است که جز دین مشترک بین جمعیت آنان، هیچیک از عناصر تشکیل یک دولت ملی در محدودة سرزمینی خاص را بنابر عرف سیاسی امروز قرار نداده است. در اصطلاح ساختار جمعیتی این شکور را موزائیک‌وار می‌دانند که از اقوام و قبایل مختلف تشکیل شده است. بنابر قانون اساسی، رئیس جمهور نخست وزیر باید مسلمان باشد، اما همة اقلیت‌های مذهبی به نسبت تعدادشان در شورای ملی پاکستان دارای نماینده می‌باشند. اقلیت‌های دینی می‌توانند آزادانه مراسم و آیین‌های دینی خود را به جای بیاورند. از همان ابتدای تشکیل حکومت پاکستان، تلاش برای استقرار هرچه بیشتر اصول اسلامی، علت وجودی تشکیل این کشور بوده است. دین اسلام تنها عامل وحدت‌بخش میان گروه‌های مختلف قومی و زبانی این کشور است. قانون اساسی این کشور مبتنی بر اصول اسلامی بوده و مقرر می‌دارد که به منظور بررسی تناسب و تطابق قوانین موضوعه این کشور با شریعت اسلامی شورایی تحت عنوان، شورای عقاید و احکام اسلامی تشکیل گردد. علاوه بر دایر بودن محاکم شریعت تحت نظر حکام شرع، قوانین کیفری نظامی نیز به نحوی اصلاح گردید. که به محاکم نظامی نیز اجازه اعمال قوانین کیفری و مجازات اسلامی را اعطا کرده است. قصاص، حدود و تعزیرات که از مجازات‌های اسلامی هستند از سال‌های پیش در پاکستان اجرا می‌شده است.

 ارکان اقتصاد

ارکان اقتصاد کشور پاکستان بر چهار رکن معدن، صنعت، کشاورزی و صید و دامپروری استوار است.

میزان استخراج نفت، حدود ۷۰ هزاربشکه در روز است. این مقدار تنها پاسخگوی ۱۰ درصد مصارف داخلی است؛ لذا قسمت اعظم نیاز‌های نفتی و ‏فرآورده‌ای آن خارج از کشور تامین می‌شود. چاه‌های نفت پاکستان در استان‌های سند و پنجاب قرار دارند.

۳۵ درصد سوخت کشور توسط گاز تأمین می‌شود. پاکستان دارای ذخایر وسیع گاز است. این میزان قریب به ۱۵۷۰۶ میلیارد فوت مکعب تخمین زده شده است. منابع گاز طبیعی کشور نیز در استان بلوچستان و خیرپور، مرزانی، ساری، هندی، کندکوت و سارنگ در استان سند و دهواک، پرکوه، دهلیان و میال در استان پنجاب قرار دارند.

معادن زغال سنگ در نقاط مختلف پاکستان وجود دارد. این معادن صرفا ۱۰ درصد نیاز سوختی کشور را تامین می‌کنند. مزید بر اینکه نوع زغال سنگ تولیدی مرغوب نیست. بزرگترین معدن زغال سنگ پاکستان در استان پنجاب در محل مکروال واقع در کوهستان نمک قرار گرفته است.

۱۶ درصد نیاز آهن کشور از معادن داخلی تامین می‌گردد. بزرگترین معادن آهن در منطقه کالاباغ (شهرستان میان والی) کشف شده است. آهن معادن چترال (استان سرحد) ونوکندی (استان بلوچستان) از نوع مرغوب است. مواد اولیه کارخانه ذوب آهن کراچی از خارج کشور تامین می‌گردد.

بزرگترین معادن کروم جهان در پاکستان واقع است. کروم استخراج شده به خارج ازکشور نیز صادر می‌گردد. مهم‌ترین معادن کروم در استان بلوچستان و استان سرحد قرار دارد.

سنگ آهک بزرگترین معادن پاکستان را تشکیل میدهد. این معادن دراکثر نقاط پاکستان یافت می‌گردد. معادن وسیع سنگ آهک درمناطق اندوت، (اوودخیل) واه، روهری، حیدرآباد وکراچی قرار گرفته اند.

بخش صنایع

پس ازاستقلال، کشورپاکستان ازصنعتی عقب مانده و بیمار برخورداربوده و معدود کارخانه‌های موجود کشور نیز تولید مطلوبی نداشتند. ازاین روی، دولت نوپای پاکستان طی سال ۱۹۴۸، مبادرت به اعلان سیاست صنعتی خود نموده و برای بهبود وضع صنعت کشور، به تقویت سرمایه گذاری در بخش خصوصی مبادرت نمود. در سال ۱۹۷۲، صنایع مهم کشور اعم از ذوب آهن، فلزات، ابزار برقی، ماشین سازی، تراکتورسازی، صنایع شیمیایی، فرآورده‌های نفتی، سیمان سازی، ذخایر نفت، گاز و برق ملی شد.

هنگام تشکیل حکومت پاکستان چندین کارخانه کوچک ذوب آهن با فعالیت و تولیدات محدود وجود داشت. تا اینکه طی سال ۱۹۷۳، با همکاری دولت شوروی سابق، کارخانه بزرگ ذوب آهن در بندر قاسم نزدیک شهر کراچی تأسیس گردید. در حال حاضر اکثر بخش‌های این کارخانه فعال است.

کارخانه بزرگ ماشین سازی با همکاری دولت چین درشهرک تکسیلا حومه شهر راولپندی تأسیس گردیده است. تولیدات این کارخانه اغلب برماشین آلات و لوازم برقی و ابزار مهندسی مشتمل می‌گردد.

واگن قطار، موتورماشین آلات سنگین جاده سازی، ماشین آلات کارخانه ها‌ی سیمان، شکرسازی، کودشیمیایی و فرآورده‌های نفتی از جمله تولیدات مهم این کارخانه به شمار می‌آید.

طی سال ۱۹۵۱، نخستین کارخانه اسلحه سازی پاکستان در پادگان (واه) حومه شهر راولپندی تأسیس گردید. بعدهاکارخانه‌های دیگر تولید اسلحه در شهر واه تأسیس گردید که به تولید ابزار آلات غیرنظامی می‌پرداختند. صنعت ساخت سلاح‌های سبک پاکستان به مرحله خودکفایی رسیده و به صدور اسلحه به برخی از کشور‌های اسلامی منتتهی گردیده است.

درکارخانه کشتی سازی بندرکراچی انواع کشتی‌های کوچک و بزرگ تولید میگردد. این تولیدات به کشور‌های عربستان و امارات متحده عربی، ایران (کشتی‌های ماهیگیری) صادر می‌گردد. این کارخانه علاوه برساخت کشتی، ازامکانات تعمیر و بازسازی کشتی نیزبرخورداراست. در منطقه گدانی استان بلوچستان (سواحل دریای عمان) کشتی‌های بزرگ و کهنه اوراق شده و ورقه‌های آهن و فلزات آن در کارخانه‌های ذوب آهن و فولاد کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.

دو پالایشگاه نفت در شهر‌های راولپندی و ملتان و دو پالایشگاه دیگر در شهر کراچی قرار دارند. در پالایشگاه‌ها نفت استخراج شده از چاه‌های شهرستان‌های اتک، چکوال وجهلم تصفیه می‌شود. طبق قرارداد منعقده میان دولت‌های ایران و پاکستان طی سال ۱۹۹۴، پالایشگاه دیگری در شهر کراچی در دست تأسیس است.

صنایع دستی پاکستان به لحاظ وجهة هنری در داخل و خارج از کشور از جایگاه ممتازی برخوردار است. ازجمله صنایع دستی پاکستان میتوان به دگمه، شانه، میز و صندلی و مصنوعات چوبی، پارچه، رنگ رزی، پارچه، سوزن دوزی، زیورآلات، طناب، قالی و گلیم اشاره نمود.

نقش کشاورزی در اقتصاد

بیش از ۶۸ درصد مردم پاکستان در روستا‌ها به سر برده و اغلب به کشاورزی اشتغال دارند. از این روی، اقتصادکشور برکشاورزی استوار است. بالغ بر ۵۵ درصدکل جمعیت کشوردربخش کشاورزی اشتغال داشته و ۲۹ درصدتولیدات ناخالص ملی، ۴/۲۶ درصدکل تولیدات داخلی و ۷۰ درصد صادرات کشور به محصولات و فرآورده‌های کشاورزی تعلق دارد.

صنایع پنبه پاک کنی، شتلی کوبی، ریسندگی و بافندگی، پارچه بافی و برخی صنایع غذایی متکی به بخش کشاورزی.

طبق آمار بدست آمده طی سال‌های اخیر، کشور پاکستان از پیشرفت چشمگیری در زمینه دامداری و دامپروری برخوردار بوده است. ازجمله عوامل این پیشرفت، بهره گیری مناسب ازعلوفه، روش‌های مدرن دامداری و دامپروری و اعطای وام‌های دولتی بلند مدت کم بهره به دامداران کشور بوده است.

مهم‌ترین منابع تجاری استان‌های سند و بلوچستان ماهیگیری است. از این روی، در بلوچستان و سند و شهر بندری کراچی، بندرماهیگیری احداث گردیده است. صنعت ماهیگیری ۵/۲ درصد کل صادرات کشور به ارزش ۲/۲ میلیارد روپیه را به خود اختصاص داده است. بالغ بر ۲۰۰ نوع ماهی آب شیرین و ۱۰۰۰ نوع ماهی دریایی از آب‌های پاکستان صید می‌گردد. دریاچه‌های کشوربه ویژه دریاچه‌های سد منگلا، تربیلا و دریاچه منجهر از جمله مراکز مهم ماهیگیری کشور به شمار می‌آیند.

دام‌های پاکستان شامل گاومیش، گاو، بز، گوسفند، شتر و طیور می‌باشد.

شیر، گوشت گوسفند، گوشت گاو وگوشت مرغ. میزان تولید کارخانه‌های شیرکشوربه ۱۳ میلیون لیتر در روز بالغ می‌گردد و این در حالی است که طرفیت میزان کل شیر تولیدی کشور ۴۰ میلیون لیتر در روز است.

اشتراک مرزی

وجود ۸۹۳ کیلومتر مرز مشترک سبب شده به رغم تنش‌هایی که گاهی در روابط سیاسی بین دو کشور ایجاد شده دو ملت به همزیستی مسالمت آمیزی دست یازند. افزون بر آن که وجود همجواری هزینه‌های ارتباطی را کاهش داده و سبب تسهیل روابط فرهنگی شده است. اگر چه اکنون با بی کفایتی برخی مسئولان پاکستانی این فرصت ارزنده برای دو کشور به تهدید و ناامنی مرزی برای ایران تبدیل گشته است.

ورزش

ورزش رسمی و ملی پاکستان هاکی روی چمن است، با وجود اینکه اسکواش و کریکت نیز بسیار محبوب هستند. تیم ملی کریکت پاکستان یکبار جام جهانی را در مسابقات جهانی کریکت ۱۹۹۲ از آن خود کرد. یکبار هم در جام جهانی کریکت ۱۹۹۹ نایب قهرمان شد و دو بار میزبان بازی‌های جام جهانی کریکت ۱۹۸۷ و جام جهانی کریکت ۱۹۹۶ شده‌اند. این تیم همچنین جام استرالیا را در سال‌های ۱۹۸۶ و ۱۹۹۰ و ۱۹۹۴ از آن خود کرده‌است.

* با کشور سوریه بیشتر آشنا شوید

 * با کشور آمریکا بیشتر آشنا شوید

 * با کشور عراق بیشتر آشنا شوید

 * با کشور لبنان بیشتر آشنا شوید

 *با کشور ایران بیشتر آشنا شوید

 *با کشور افغانستان بیشتر آشنا شوید

 *با کشور روسیه بیشتر آشنا شوید

 * با کشور ترکیه بیشتر آشنا شوید

 * با کشور ونزوئلا بیشتر آشنا شوید

 * با کشور انگلیس بیشتر آشنا شوید

 * با کشور مصر بیشتر آشنا شوید

 * با کشور مراکش بیشتر آشنا شوید

 * با کشور اوکراین بیشتر آشنا شوید

 * با کشور ژاپن بیشتر آشنا شوید

 * در مورد کشور اردن بیشتر آشنا شوید