نارضایتی مردم به‌معنای حمایت از تجاوز خارجی نیست/ پر رنگ شدن مفهوم ایران در مراسم محرم نشانه مثبتی است

دکتر مقصود فراستخواه معتقد است که مردم ایران اجازه نمی‌دهند دشمن متجاوزی به‌صورت ددمنشانه به خاک‌شان تعرض کند. این نشان‌دهنده سطح بالای هوش ملی و آگاهی جامعه ایران است.

به گزارش تابناک، علیرغم تصورات اسرائیل، جنگ با ایران باعث ایجاد انسجام و وحدت ملی نزد مردم ایران شد. ایده تغییر نظام به طور علنی توسط نخست وزیر اسرائیل بنیامین نتانیاهو و رئیس جمهور آمریکا دونالد ترامپ، هم در جریان و هم پس از حملات اسرائیل و آمریکا به ایران، تبلیغ شده است.

۲۳ ژوئن دو روز پس از پیوستن بمب افکن‌های آمریکایی به جنگ اسرائیل و حمله به سایت‌های هسته‌ای ایران، ترامپ در پلتفرم رسانه اجتماعی خود «تروث سوشال» نوشت: «استفاده از اصطلاح "تغییر رژیم" از نظر سیاسی صحیح نیست، اما اگر رژیم فعلی ایران قادر به "بازگرداندن عظمت ایران" نیست، چرا نباید تغییر رژیم رخ دهد؟» با این حال، پس از آتش بس در ۲۴ ژوئن، ترامپ موضع خود را تعدیل کرد و تأکید کرد که تغییر رژیم با هرج و مرج همراه است - سناریویی که آمریکا و بسیاری در منطقه می‌خواهند از آن اجتناب کنند.

برخی جامعه شناسان استدلال کرده‌اند که متغیر‌های خارجی می‌توانند به طور بالقوه منجر به تغییرات سیستمیک در ساختار سیاسی ایران شوند. آصف بیات، جامعه شناس ایرانی، پیشنهاد می‌کند که چه کشمکش‌های داخلی برای قدرت و چه مداخلات خارجی ممکن است چنین تحولی را ایجاد کند.

علیرغم فشار نظامی و بی ثباتی موقت ساختار‌های دولتی ایران در طول جنگ ۱۲ روزه، حمایت عمومی از تغییر نظام با محرک خارجی محقق نشد. چندین مکانیسم جامعه شناختی این موضوع را توضیح می‌دهد. حس قوی هویت ملی ایران، که به شدت تحت تأثیر خاطرات جمعی از مداخله خارجی شکل گرفته است، مخالفت عمومی با دخالت خارجی را تقویت می‌کند.

در گفتگوی خبرنگار تابناک با «مقصود فراستخواه» عضو هیات علمی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌عالی این موضوع مورد بحث قرار گرفته که در ادامه آمده است.

مقصود فراستخواه جامعه‌شناس ایرانی و استاد برنامه‌ریزی توسعه آموزش عالی در مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی است. هم‌زمان با روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه، روزی که از سوی سازمان یونسکو در تقویم جهانی ثبت شده، هیئت داوران جایزهٔ ترویج علم سال ۱۳۹۶ را به مقصود فراستخواه به دلیل فعالیت و تلاش بی‌وقفه، مسئولانه، هدفمند، همه‌جانبه، انسانی و اخلاقی در حوزه‌های دانشگاهی و عمومی برای بسط دانش جامعه‌شناسی و همچنین تعهد به تداوم کار فرهنگی، ترویجی و علمی تقدیم کرد.  وی همچنین در لیست پژوهشگران ایرانی پر استناد دو درصد برتر دنیا، قرار گرفته است. جایزه نشان دهخدا در چهارمین دورهٔ آن (۱۳۹۷) و به خاطر کتاب برگزیدهٔ «نظارت و ارزشیابی در آموزش عالی» به عباس بازرگان و مقصود فراستخواه تعلق گرفت.

*پس از حمله اسرائیل و آمریکا به ایران و تجاوز به خاک آن، «بنیامین نتانیاهو»، نخست‌وزیر اسرائیل و «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهور آمریکا سخن از تغییر نظام ایران مطرح کردند و اسرائیل صراحتاً اعلام کرد یکی از اهداف حمله به ایران تغییر نظام آن است اما به‌رغم تصورات آنها حتی مردمی که با حکومت ایران اختلاف نظر داشتند، به طور منسجم از یکپارچگی سرزمینی، وحدت ملی و دفاع از میهن سخن گفتند. در واقع در این مقطع حتی مخالفان نظام، اختلاف با حکومت را زمینه‌ای برای همراهی با دخالت خارجی ندیدند. دلایل این موضوع به نظر شما چه بود؟

دلیل این موضوع به حافظه تاریخی و تمدنی مردم ایران بازمی‌گردد. سرزمین ایران متعلق به مردم است و آن‌ها به دلیل تاریخ و تمدن غنی خود، حس مشترکی نسبت به آب و خاک خود دارند. اگرچه مردم همچنان اعتراضات، مناقشات و اختلافات خود با نظام را حفظ کرده‌اند و از نارضایتی‌های خود دست نکشیده‌اند اما این نارضایتی‌ها را دلیلی برای عدم دفاع از سرزمین خود در برابر تجاوز خارجی نمی‌دانند. 

آن‌ها اجازه نمی‌دهند دشمن متجاوزی به‌صورت ددمنشانه به خاک‌شان تعرض کند. این نشان‌دهنده سطح بالای هوش ملی و آگاهی جامعه ایران است. حتی ایرانیان خارج از کشور و افرادی که در داخل نارضایتی‌هایی دارند در برابر خطر خارجی، حس همبستگی و انسجام ملی خود را حفظ کردند. این امر نشان‌دهنده هویت تاریخی و فرهنگی عمیقی است که مردم ایران در طول تاریخ پرمخاطره خود آموخته‌اند هوشمندانه از آب و خاک خود دفاع کنند. 

ما ملتی صلح‌طلب هستیم و صدای اصلی ایران، صدای صلح است. امیدواریم دیگر هیچ‌گاه شاهد جنگ نباشیم اما اگر تجاوزی به این سرزمین رخ دهد، مردم با تمام وجود از آب و خاک خود دفاع خواهند کرد زیرا این سرزمین متعلق به آنهاست، نه صرفاً به حکومت. امیدوارم از این موضوع درس گرفته شود و قدر این ملت را بدانند که با وجود تمام مشکلات همچنان یکدل و یک‌صدا از سرزمین خود دفاع می‌کنند.

*هم ترامپ و هم نتانیاهو از طرح خود برای پسا-نظام در بحبوحه جنگ با ایران سخن گفتند و آمریکا اعلام کرد طرحی برای حکومت آتی ایران دارد. اما با گذشت چند روز از شروع جنگ، نتانیاهو موضع خود را تغییر داد و گفت اسرائیل صرفاً دنبال تزلزل نظام کنونی است و مسأله نظام آتی در اختیار خود مردم ایران است. ترامپ نیز با تغییر موضع اولیه خود اعلام کرد دنبال کردن موضوع تغییر نظام در ایران به بی‌ثباتی و هرج و مرج می‌انجامد. به نظر شما چرا آن‌ها موضع خود را تغییر دادند؟

نظام جهانی و کشورها هر کدام منافع خاص خود را دنبال می‌کنند. برای دفاع هوشمندانه از سرزمین، نیاز به حکمرانی است که اعتماد جامعه را جلب و حفظ کند. شکاف میان ملت و دولت باید به‌صورت هوشمندانه ترمیم شود تا در مسیر توسعه ملی قرار گیریم.

به‌جای شعارها و دعاوی تنش‌زا، باید مسیر توسعه پایدار را با رعایت آداب اجتماعی، مشارکت مدنی، انتخابات آزاد، فعالیت احزاب، رعایت حقوق اقوام و فرهنگ‌های متنوع ایرانی دنبال کنیم. این امر به انسجام ملی و رضایت اجتماعی منجر خواهد شد. 

در این ۱۲ روز، همبستگی ملی در ایران شکل گرفت، اما این همبستگی به معنای وحدت کامل در دیدگاه‌ها نبود. اقشار مختلف از جمله زنان، جوانان، احزاب و اقوام ایرانی با تنوع دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی در دفاع از سرزمین متحد شدند. این تنوع نشان‌دهنده زیبایی و قدرت جامعه ایران است و باید این کثرت را به رسمیت شناخت تا ایران برای همه ایرانیان باشد.

*برخی استدلال می‌کنند مواضع اولیه آمریکا و اسرائیل نشان‌دهنده قصد آن‌ها برای به قدرت رساندن رژیم دست‌نشانده در ایران بوده است. بر همین اساس وقتی با واکنش مردم ایران مواجه شدند تلاش کردند وانمود کنند انتخاب نظام آینده در اختیار مردم ایران  خواهد بود. ارزیابی شما چیست؟

طبق نظریه بازی‌ها، رفتار بازیگران جهانی براساس واکنش‌های طرف مقابل شکل می‌گیرد. اگر ایران سیاست‌های صلح‌آمیز و خلاقانه‌ای در پیش گیرد و سیگنال‌های تنش‌زا به جهان ارسال نکند، می‌تواند از مخاطرات جلوگیری کند. متأسفانه برخی اقدامات مانند اظهارات غیرمسئولانه در رسانه‌های رسمی یا شبه‌رسمی بهانه‌هایی برای دشمنان فراهم می‌کند.

نمونه تاریخی این موضوع رفتار نادرست برخی حاکمان در سده هفتم هجری بود که به حمله مغول منجر شد. در حال حاضر، ما در جهانی پر خطر زندگی می‌کنیم و باید سیاست‌های عقلانی در پیش بگیریم. صداهای افراطی باید جای خود را به اعلام صریح صلح‌طلبی و همکاری با جهان بدهد. ایران باید نشان دهد که خواهان زندگی شرافتمندانه با حفظ تمامیت ارضی و هویت مستقل خود است، نه جنگ و تنش. اگر این پیام به‌صراحت اعلام شود، بهانه‌ها برای دخالت خارجی کاهش می‌یابد.

*برخی جامعه‌شناسان معتقد بودند عامل خارجی می‌تواند نظام کنونی ایران را تغییر دهد. برخی مردم نیز پیش از جنگ اخیر از دخالت خارجی حمایت می‌کردند ولی شروع جنگ و اجتماعی شدن آن نظر آنها را تغییر داد. دلایل تغییر موضع برخی طرفداران دخالت خارجی چه بود؟

 اگر برخی گروه‌ها به دخالت خارجی تمایل داشتند، مسئولیت آن به شیوه حکمرانی و سیاست‌های نادرست بازمی‌گردد. صداهای افراطی، کاسبان تحریم و انحصارات اقتصادی که از جنگ سود می‌برند به این نارضایتی‌ها دامن زده‌اند.

به‌عنوان مثال، سخت‌گیری‌های غیرمنطقی در مورد سبک زندگی، مانند محدودیت‌های مربوط به پوشش زنان، به ایجاد شکاف میان مردم و حکومت منجر شده است. این محدودیت‌ها باعث شده برخی به‌دنبال راه‌حل‌های خارجی باشند اما وقتی جنگ اجتماعی شد، مردم دریافتند که دشمن خارجی دلسوز آنها نیست. ملتی که از عدالت، آزادی، مشارکت و رفاه برخوردار باشد، نیازی به پناه بردن به بیگانه ندارد.

مهاجرت گسترده، به‌ویژه مهاجرت نخبگان، نتیجه سیاست‌های نادرست است. ایرانیان ملتی فرهیخته با سرمایه‌های عظیم فرهنگی و تاریخی هستند، اما شکاف ملت و دولت که مسئول آن عمدتاً سیاست‌های حکومتی است باید ترمیم شود. جنگ اخیر تنبیه بزرگی بود که نشان داد باید این شکاف را با سیاست‌های عقلانی و صلح‌طلبانه برطرف کنیم.

*پس از جنگ، روح جمعی در ایران تقویت شد و برخی دولتمردان از اصلاحات سخن  گفتند. به نظر شما برای حفظ و تقویت این روحیه ملی حول گفتمان ایران چه اصلاحاتی باید صورت گیرد؟

 برای تقویت روحیه ملی، اقتصاد باید از انحصار گروه‌های خاص خارج شده و به سمت بازار رقابتی آزاد هدایت شود تا کارآفرینان و سرمایه‌گذاران ایرانی با اطمینان فعالیت کنند. برای انتخابات آینده باید شرایط مشارکت آزاد همه گروه‌های اجتماعی فراهم شود و سبک‌های مختلف زندگی به رسمیت شناخته شود.

تمرکزگرایی باید کنار گذاشته شده و اختیارات به سطوح محلی و استانی واگذار تا خلاقیت و مشارکت محلی تقویت شود. باید فکری برای ۳۰ تا ۴۰ درصد جمعیت زیر خط فقر کرد که نتیجه سیاست‌های نادرست است. با توسعه پایدار، رفاه، عدالت و مشارکت عمومی، دلیلی برای گرایش به بیگانه باقی نمی‌ماند. 

نمونه چین پس از مائو نشان داد که کنار گذاشتن نگاه‌های ایدئولوژیک و تمرکز بر اقتصاد و صلح می‌تواند به پیشرفت منجر شود. باید از نگاه‌های امنیتی بیش از حد پرهیز کرد و امنیت واقعی را در انسجام ملی، رضایت عمومی و اعتماد به مردم جستجو نمود.

*در عزاداری‌های محرم شاهد پررنگ شدن نوحه‌ها و اشعار ملی بودیم که به نوعی هویت دینی و ملی را منسجم می‌کرد. آیا چنین موضوعی در تاریخ ایران نمونه داشته است؟

 ایران همواره زمانی موفق بوده که هویت متنوع آن، شامل ملیت، دین و اقتباس خلاق از جهان مورد توجه قرار گرفته است. هویت ایرانی ترکیبی از ملیت، فرهنگ دینی و ارتباط با جهان است. نمونه‌هایی مانند کارهای خوارزمی نشان‌دهنده این اقتباس خلاق است.

در تاریخ ایران همیشه زبان‌ها، اقوام و فرهنگ‌های متنوع وجود داشته و این تنوع، زیبایی ایران بوده است. متأسفانه در سال‌های پس از انقلاب برخی سیاست‌های یک‌جانبه، مانند کنار گذاشتن نشانه‌های ملی مانند چهارشنبه‌سوری یا نوروز، باعث ایجاد محدودیت‌هایی برای مردم شد. در مراسم اخیر محرم شاهد بودیم که مفهوم ایران پررنگ شد و این نشانه مثبتی است.

ایران تنها عاشورا یا یک فرهنگ خاص نیست؛ ایران شامل نوروز، جشن‌ها، اقوام مختلف، زبان فارسی، فرهنگ علمی و گفت‌وگوی مدنی است. باید این تنوع را در سیاست‌ها به رسمیت شناخت تا ایران برای همه ایرانیان باشد و مشارکت آزاد و گردش قدرت محقق شود.

گفتگو: مهتاب بهرامی آسترکی