جنگ اوکراین و محدودیت های همگرایی روسیه و ترکیه؛ آنکارا چگونه منافع خود در دریای سیاه را مدیریت می کند؟

بین الملل تابناک: «مصطفی آیدین»، «میتات چلیک پالا» و «اونور ایشچی» اخیرا در مقاله ای نوشتند: آنکارا به صراحت اعلام کرده است مایل به همکاری با غرب در برابر روسیه است، زیرا از طریق این همکاری می تواند به اهداف و منافع خود به طور مستقیم برسد.

این مقاله در طی دو بخش تنظیم شده که بخش دوم آن در ادامه می آید.

جنگ در اوکراین و محدودیت های همگرایی روسیه و ترکیه

 جنگ دوم قره باغ با برقراری تعادل بین روسیه و ترکیه و طرد بازیگران غربی از قفقاز به پایان رسید، اما حمله روسیه به اوکراین و ادامه جنگ پس از دو سال، ترکیه را مجبور به ارزیابی مجدد موضع خود کرد. اگرچه انتظارات قبلی مبنی بر اینکه حمله روسیه در منطقه ممکن است ترکیه را مجبور کند در سیاست خود تجدید نظر کرده و آن را به سرعت به غرب نزدیک کند محقق نشد، ترکیه خود را در خطری مضاعف بین «روسیه و اوکراین» و «روسیه و غرب» دید. اما سیاست ترکیه در حمایت از اوکراین با سیستم‌های تسلیحاتی و محکوم کردن روسیه در عین عدم مشارکت در تحریم‌های غرب به این کشور اجازه داد تا یک میانجی بالقوه بین طرف‌های درگیر باشد و جایگاه خود را افزایش دهد.

اولین واکنش ترکیه در مواجهه با جنگ اوکراین، توسل به ابزار قدیمی خود - کنوانسیون مونترو - برای جلوگیری از گسترش جنگ و به خطر انداختن امنیت دریای سیاه بود. ترکیه با نشان دادن پایبندی شدید خود به کنوانسیون، در سومین روز درگیری، قبل از سایر کشورها اعلام کرد که تحولات به منزله «جنگ» است و بستن تنگه ها به روی کشتی های جنگی طرف های متخاصم را بر اساس ماده 19 کنوانسیون توجیه می کند. باید گفت نگرانی اصلی ترکیه امنیت منطقه ای بود. ترکیه از سایر کشورها خواست از اعزام کشتی های جنگی به دریای سیاه خودداری کنند. شگفت آورتر اینکه پس از اجرای ماده 19، ترکیه از روسیه خواست که کشتی های ناوگان دریای سیاه خود که  بیرون از دریای سیاه بودند را وارد تنگه نکند، اگرچه طبق کنوانسیون مونترو این حق را داشت.

ترکیه تاکنون از تحلیل پیامدهای جهانی جنگ و اهمیت آن برای آینده موازنه ترکیه و روسیه در منطقه خودداری کرده است

تخمین زده می شود که تعداد کشتی های روسی که متعلق به ناوگان دریای سیاه روسیه هستند اما در دریای سیاه نیستند بین 20 تا 30 کشتی است. اگرچه ترکیه ماده 21 کنوانسیون را فعال نکرده است که به این کشور اجازه می دهد با اعلام اینکه «ترکیه در معرض خطر جنگ است» از عبور همه کشتی های جنگی از تنگه ها جلوگیری کند، موضع این کشور برای همه کشورهای ذینفع روشن شده است. علی رغم بسته شدن فوری تنگه ها، ترکیه تاکنون از تحلیل پیامدهای جهانی جنگ و اهمیت آن برای آینده موازنه ترکیه و روسیه در منطقه خودداری کرده است. درعوض ترجیح داده در زمینه افزایش تجارت با روسیه - بیشتر به‌عنوان تولیدکننده پهپاد، نقش خود به‌عنوان دلال «معامله غلات» سرمایه‌گذاری کند.

با این حال به طور فزاینده ای آشکار می شود که ادامه جنگ و ناتوانی روسیه در تسلیم کردن اوکراین بر ارزیابی ترکیه از ارزش روسیه برای سیاست منطقه ای خود و «خود مختاری استراتژیک» گسترده تر ترکیه در سال های اخیر تأثیر گذاشته است. اگرچه هنوز برای تحلیل تأثیر کامل جنگ در اوکراین بر موضع گسترده تر سیاست خارجی ترکیه خیلی زود است، این کشور قبلاً با متحدان و شرکای خود که دارای روابط تیره‌ بود، تماس گرفته و در حال حاضر به روند عادی سازی روابط با آنها ادامه می دهد. در این زمینه ترکیه تمامی قطعنامه‌های اتخاذ شده توسط ناتو را از زمان حمله به ویژه قطعنامه ای که اعلام می‌کند «فدراسیون روسیه مهم‌ترین و فوری‌ترین تهدید برای امنیت متفقین است» تأیید کرده است.

ترکیه در ژوئن 2022 فرماندهی بخش دریایی نیروی عملیات مشترک آمادگی بسیار بالا ناتو و نیروی قابل استقرار سریع آن را در دسامبر 2022 برعهده گرفت. علاوه بر این نیروی دریایی ترکیه عملیات شناسایی در دریای سیاه را رهبری می کند که وظیفه ارائه 67 درصد تصاویر دریایی منطقه را که ناتو نیاز دارد انجام می دهد.

ترکیه از زمان الحاق کریمه این اطلاعات را با اوکراین به اشتراک گذاشته است. جت‌های جنگنده ترکیه نیز به عنوان بخشی از مأموریت پلیس هوایی پیشرفته ناتو برای محافظت از حریم هوایی ناتو در برابر حملات احتمالی روسیه در رومانی مستقر شده‌اند. سرانجام به ابتکار ترکیه، توافقنامه ای با رومانی و بلغارستان در 11 ژانویه 2024 برای ایجاد گروه دریایی مقابله با مین در دریای سیاه امضا شد که سایر کشورهای ناتو نیز می توانند در آن شرکت کنند. با این حال ترکیه در تصمیم خود جهت بسته نگه داشتن تنگه ها ثابت قدم ماند، حتی اگر این امر به طور فزاینده ای برای آن مضر باشد.

ترکیه ارزش ژئوپلیتیکی اوکراین مستقل در دریای سیاه را به عنوان وزنه تعادلی در برابر روسیه به رسمیت شناخته است

ترکیه اگرچه رسماً در تحریم‌های غرب علیه روسیه شرکت نمی‌کند، اما دلایلی وجود دارد که نشان می‌دهد شرکت‌های ترکیه زیر نظر دولت ترکیه به‌طور کامل از محدودیت‌های صادر نکردن کالاهای تولید شده در ایالات متحده و اتحادیه اروپا به روسیه پیروی می‌کنند. این موارد نشان می دهد که ترکیه ارزش ژئوپلیتیکی اوکراین مستقل در دریای سیاه را به عنوان وزنه تعادلی در برابر روسیه به رسمیت شناخته است. پایان جنگ به طور قابل توجهی توازن قدرت دریایی در دریای سیاه و تصویر ژئوپلیتیک در منطقه گسترده تر را تغییر خواهد داد. ترکیه بدون شک باید بر این اساس روابط خود با روسیه را دوباره متعادل کند.

نتیجه گیری

صرف نظر از چگونگی گسترش جنگ در اوکراین، تداوم خاصی در روابط روسیه و ترکیه تضمین شده است. با این وجود، هر دو طرف مجبور خواهند شد با هزینه های انتخاب های قبلی مقابله کنند. در سال‌های بعد باید محدودیت‌هایی را انتظار داشت، اما محدودیت‌هایی برای توانایی آنکارا و مسکو در عقب‌نشینی از برخی موانع ایجاد شده توسط جنگ در اوکراین وجود خواهد داشت. در نهایت بعید است که آنکارا در صورت بروز اختلافات با غرب، به چرخش به سمت روسیه ادامه دهد. از آنجایی که ترکیه برای رفاه اقتصاد آسیب دیده خود به صادرات به غرب وابسته است، تهدید تحریم های اقتصادی یک سلاح قوی باقی خواهد ماند. ترکیه باید تعهدات متضاد خود با روسیه در سوریه و مناطق دیگر را مدیریت کند، اما روابط اقتصادی که در سال 2023 در صدر قرار گرفت باید احیا شود. با این حال اگر غرب بیش از حد از ترکیه توقع داشته باشد، فشارها می تواند نتیجه معکوس داشته باشد.

 اواخر دهه 1990 زمانی که ایالات متحده آمریکا ارتباط اتحادیه اروپا و ترکیه را تسهیل کرد، نقشه راه امروزی را برای رهبران واشنگتن و بروکسل ارائه می دهد. واشنگتن باید محتاط باشد و به دنبال همکاری با آنکارا در جایی که منافع مستقیم را درک می کند، باشد.

مهمتر از آن اگر ترکیه با بی طرفی خیرخواهانه تری نسبت به اوکراین پیش برود، ایالات متحده می تواند تعامل بیشتر اروپا با ترکیه را تشویق کند. در حالی که تنها تعداد کمی از ترک ها به عضویت در اتحادیه اروپا در آینده قابل پیش بینی اعتقاد دارند، هر دو طرف باید این امر را تصدیق کنند و بازنشانی دیپلماتیک ضروری است.

نکته پایانی این است که همه طرف‌های درگیر در روابط ترکیه و اتحادیه اروپا - تصمیم‌گیرندگان سیاسی در آنکارا، برلین، بروکسل و غیره - باید مشتاق بهبود روابط دوجانبه باشند، اگر این بهبود با قطع رابطه با روسیه مرتبط نباشد. بازنگری در توافقنامه اتحادیه گمرکی و یک رژیم روادید راحت تر برای گردشگران، دانش پژوهان و دانشجویان ترکیه برای این منظور مفید خواهد بود. طی دهه‌های گذشته، ترکیه به‌عنوان یک بازیگر غربی عمل کرده و در عین حال با در نظر گرفتن توازن‌های منطقه‌ای، مسیرهای عمل خودمختار را در دریای سیاه، قفقاز و خاورمیانه توسعه داده است. حتی اگر نه به زودی، جستجو برای صلح در منطقه گسترده تر باید با مشارکت بازیگران غربی ادامه یابد. مفهوم استراتژیک ناتو 2022 اذعان می کند که روسیه تهدیدی مهم و مستقیم برای ائتلاف است. آنکارا به طور فعال در اجرای اقدامات بازدارنده و دفاعی در همه سطوح و در همه مناطق جغرافیایی از جمله دریای سیاه مشارکت داشته است.

آنکارا در چارچوبی عمل کرده است که از اوکراین در جنگ جاری حمایت دوجانبه و چندجانبه می کند. اگرچه این رویکرد گهگاه به انتقاد برخی از متحدان نیز منجر شده است، اما در واقع بینانه بودن این مسیر تردیدی وجود ندارد. با این حال، آنکارا باید در توضیح دلایل رویکرد انتخابی خود و نتایج مثبتی که به متحدان و شرکای خود می دهد، فعال تر باشد. با ظهور موازنه منطقه ای جدید، متحدان غربی آنکارا باید اولویت ها و منافع ترکیه را درک کنند و از آنکارا در ایجاد مناطق مورد علاقه حمایت کنند. امنیت دریای سیاه را نمی توان تنها به حوزه دریایی مرتبط کرد، بلکه نیازمند اقداماتی در ابعاد هوایی، زمینی، سایبری، هیبریدی و فضایی است.

همکاری در همه زمینه ها باید حاصل و تعمیق شود. در زمانی که حتی برخی از اعضای ناتو در مورد ادامه ارائه قابلیت‌های نظامی جنبشی به اوکراین بحث می‌کنند، آنکارا باید به برداشتن گام‌هایی برای تقویت دفاع اوکراین و در عین حال تشویق روسیه برای دستیابی به صلح پایدار ادامه دهد و در همبستگی با متحدان ساحلی دریای سیاه در برابر تهدیدات منطقه اقدامات لازم را انجام دهد.

نقش پیشرو ترکیه در اجرای ابتکار «گروه ویژه مقابله با مین دریای سیاه» در چارچوب سه جانبه (ترکیه، رومانی و بلغارستان) نمونه‌ای است که بدون شک به امنیت دریایی دریای سیاه و بازدارندگی ناتو در منطقه کمک خواهد کرد. در آینده در صورت لزوم، چارچوب های همکاری مشابهی که بر رژیم مونترو تأثیر منفی نمی گذارد، باید با مشورت متفقین ایجاد شود.

همچنین هیچ مانعی برای اعضای ناتو در منطقه وجود ندارد که امنیت دریایی در دریای سیاه را در بین خود با قابلیت های سطحی و زیر آبی و از طریق وسایل نقلیه هوایی و دریایی بدون سرنشین تقویت کنند. آنها باید در این زمینه سرمایه گذاری کنند، دست به ابتکارات مشترک بزنند و ظرفیت های خود را توسعه دهند. یافتن راه هایی برای مشارکت اوکراین و گرجستان در این فرآیند نیز ضروری و در اولویت است.روسیه همچنین باید متقاعد شود که چهره خود را به سمت صلح و ثبات منطقه ای بازگرداند که تنها از طریق همکاری و مذاکره به جای درگیری و زور می توان به آن دست یافت.