ایران در آستانه ابربحران جمعیتی

به گزارش تابناک به نقل از تسنیم؛ روز ملی جمعیت امسال در حالی فرا می‌رسد که میزان ولادت‌های کشور به کمترین حد خود طی دهه‌های گذشته رسیده است.

طبق آمارهای رسمی، نرخ باروری کشور به‌طور مستمر تنزل پیدا کرده است به‌طوری که نرخ باروری که در سال 1400 حدود 1.58 بوده در سال 1403 به 1.44 کاهش یافته است، این کاهش نرخ باروری کنار کاهش تعداد موالید، که در سال گذشته برای اولین بار به کمتر از یک میلیون تولد در سال رسید، نشان‌دهنده روندی نگران‌کننده در وضعیت جمعیتی کشور است.

نمودار زیر روند ولادت‌های ثبت‌شده در کشور را طی یک دهه اخیر نشان می‌دهد، همان‌طور که از این نمودار پیداست، در سال 1403، تعداد موالید ثبت‌شده در کشور 979 هزار و 923 مورد بوده است که نسبت به سال 1393 یعنی یک دهه قبل، بیش از 500 هزار نفر کاهش یافته و حتی نسبت به سال قبل از خود 7.4 درصد کاهش را نشان می‌دهد.

این روند می‌تواند عواقب جدی برای آینده کشور داشته باشد و بر بخش‌های مختلف از جمله نیروی کار، رفاه اجتماعی و رشد اقتصادی تأثیر منفی بگذارد.

چالش‌های اجتماعی و اقتصادی ناشی از کاهش جمعیت

کاهش جمعیت به‌تدریج منجر به مشکلات زیادی در سیستم‌های رفاهی، اقتصادی و اجتماعی خواهد شد. یکی از مهم‌ترین پیامدهای این روند نزولی، کاهش تعداد نیروی کار، کارآفرینان و نوآوران است، این امر باعث می‌شود توان اقتصادی کشور تحت تأثیر قرار گیرد و رشد اقتصادی کند شود، علاوه بر این، با افزایش نسبت سالمندان به کل جمعیت، نیاز به مراقبت‌های ویژه از این قشر افزایش خواهد یافت که خود چالش‌های جدیدی برای سیستم‌های رفاهی به وجود می‌آورد،

از سوی دیگر، بسیاری از کشورها به‌دلیل افزایش جمعیت سالمندان، با بحران‌هایی در سیستم‌های بهداشتی و درمانی خود مواجه می‌شوند که ایران نیز از این قاعده مستثنی نخواهد بود.

اما آن‌چه در این میان دارای اهمیت است، علت بروز پدیده‌ کاهش جمعیت و فرزندآوری است. نکته‌ای که وجود دارد این است که این موضوع تنها محدود به کشور ما نیست و بسیاری از کشورهای دیگر نیز با کاهش شدید جمعیت خود دست و پنجه نرم می‌کنند، برای مثال چین، ژاپن، کره جنوبی و اکثر کشورهای اروپایی با معضل پیری جمعیت مواجه شده‌اند اما بسیاری از این کشورها، با ایجاد جاذبه‌هایی تلاش می‌کنند جمعیت جوان کشورهای دیگر را به مهاجرت کردن به کشور خودشان سوق دهند و از این طریق تبعات کاهش جمعیت خود را جبران کنند و یا با ایجاد مشوق‌هایی، جمعیت جوان در سن باروری خود را به فرزندآوری ترغیب می‌کنند، با وجود این، در ایران هنوز زیرساخت‌های کافی برای ترغیب جوانان به ازدواج و تشویق زوجین به فرزندآوری مهیا نشده است.

چرا متأهل‌ها تمایل زیادی به فرزنددارشدن ندارند؟

نتایج یک پیمایش ملی که از زوجین متأهل در سنین باروری (20 تا 50 سال) در زمستان 1403 انجام شده، مؤید این ادعاست. در این پیمایش، تمایلات و رفتار فرزندآوری میان ایرانیان بررسی شده است. نتایج این پیمایش حاکی از آن است که 77.7 درصد از پاسخ‌دهندگان تمایل به فرزندآوری یا داشتن فرزند جدید نداشته‌اند. این گروه از افراد اعلام کرده‌اند که علت 87 درصد از عدم تمایل‌شان به فرزندآوری، نگرانی از تأمین آینده فرزندشان است.

برخی دیگر از نگرانی‌ها از جمله مشکلات اقتصادی، نبود درآمد کافی، نبود فضای کافی و مسکن مناسب، مانع از تصمیم‌گیری به آوردن فرزند جدید می‌شود، همچنین بسیاری از افراد اذعان داشته‌اند که تعداد فرزندان فعلی‌شان برای آنان کافی است و به‌لحاظ روانی آمادگی برای فرزندآوری ندارند. جدول زیر، سهم هریک از این مسائل در عدم تمایل زوجین به فرزندآوری را نشان می‌دهد:

در این پیمایش همچنین از حدود 23 درصد از زوجینی که اعلام کرده‌اند تمایل به فرزندآوری دارند، دلایل تمایل به تولد فرزند پرسیده شده است، بیشترین علتی که این زوجین درباره تمایل خود به فرزندآوری ذکر کرده‌اند، این بوده است که آن‌ها دوست دارند تجربه مادر یا پدر شدن را کسب کنند. 86 درصد زوجینی که در این پیمایش مورد پرسش قرار گرفته‌اند عنوان کرده‌اند که علت تمایلشان به فرزندآوری، خواستن خانواده‌ای پرجمعیت است. 85 درصد از این جمعیت همچنین معتقد بوده‌اند که فرزندآوری به تحکیم بنیان خانواده منجر می‌شود، در این میان، باورهای مذهبی نیز نقش پررنگی در تمایل به فرزندآوری دارد به‌طوری که 78 درصد از پاسخگویان اظهار کرده‌اند که علت تمایلشان به دارا بودن فرزند، توصیه‌های دینی به فرزندآوری است.

با این حال، نکته مثبت در این پیمایش این است که از همان 77 درصد مخالف فرزندآوری، 40.9 درصد اعلام کرده‌اند که در سه تا پنج سال آینده ممکن است تمایل به فرزندآوری داشته باشند. این گروه به‌دلیل تغییر شرایط اقتصادی یا اجتماعی می‌توانند تغییر نظر دهند، و بنابراین باید روی فرهنگ‌سازی برای زنان و مردان متأهل تمرکز بیشتری صورت گیرد تا امکان بهبود نرخ تولد فراهم شود.

تأثیر وضعیت مسکن بر فرزندآوری، مستأجرها کمتر به بچه‌دارشدن فکر می‌کنند

یکی دیگر از عوامل مؤثر بر تمایل به فرزندآوری در کشور، وضعیت مسکن افراد است. طبق آمار، افرادی که دارای مسکن رایگان یا امانتی هستند، بیشترین تمایل را به فرزندآوری دارند، در حالی که مستأجران با مشکلات اقتصادی و عدم دسترسی به مسکن مناسب، کمترین تمایل را به فرزندآوری دارند، این موضوع نشان می‌دهد که سیاست‌های مسکن باید به‌گونه‌ای تغییر یابند که بتوانند به خانواده‌ها کمک کنند تا شرایط بهتری برای تصمیم‌گیری در خصوص فرزندآوری داشته باشند.

از سویی، یکی از راهکارهایی که در بسیاری از کشورها به‌عنوان راه‌حل بحران کاهش جمعیت درنظر گرفته شده،  ارائه مشوق‌های مادی و معنوی به زوجینی است که به‌تازگی فرزنددار شده‌اند، در کشور ما نیز قانون جوانی جمعیت در سال 1400 به تصویب رسید و به همه دستگاه‌ها ابلاغ شد که در آن، مشوق‌های مختلفی برای فرزنددار شدن گنجانده شده است، با وجود این، محمدبیگی، رئیس فراکسیون جمعیت مجلس شورای اسلامی به تسنیم خبر داده بود که به‌طور میانگین حدود 30 درصد از تکالیفی که قانون جوانی جمعیت به‌عهده دستگاه‌های مختلف نهاده است، اجرا شده است، در عین حال، دستجردی، دبیر ستاد ملی جمعیت یک اشکال را به مشوق‌های در نظر گرفته‌شده برای خانواده‌ها وارد می‌داند و می‌گوید: «حدود 73 درصد از فرزندان کشور فرزند اول و دوم هستند و فرزندان سوم به بعد تنها 27 درصد را تشکیل می‌دهند در حالی که بسیاری از مشوق‌ها بر فرزندهای چندم تمرکز دارد، بنابراین اگر بخواهیم منطقی فکر کنیم، باید مشوق‌ها را برای این 73 درصد در نظر بگیریم و در عین حال برای آن 27 درصد نیز اعتبارات و برنامه‌ریزی کافی در نظر گرفته شود.»

کاهش سه‌درصدی آمار ازدواج در کشور

از سوی دیگر آمارها نشان می‌دهد که میزان ازدواج در کشور سه درصد نسبت به سال قبل کاهش داشته است، به‌طوری که طی سال 1402 بیش از 484 هزار مورد ازدواج در کشور به ثبت رسیده که این آمار در سال 1403، حدود 470 هزار مورد بوده است، این موضوع بیانگر این است که برای جوان شدن جمعیت کشور، صرفاً تشویق زوجین متأهل برای فرزندآوری کافی نیست و باید به افزایش آمار ازدواج بین دختران و پسران مجرد نیز توجه جدی شود اما دبیر ستاد ملی جمعیت دراین‌باره می‌گوید: «میانگین سن ازدواج برای مردان حدود 28 سال و برای زنان حدود 24 سال است، برای کاهش این سن باید برنامه‌ریزی فرهنگی و اقتصادی داشته باشیم، باید روی میزان ازدواج جوانان تمرکز کنیم اما متأسفانه در قوانین جمعیتی بر موضوع ازدواج تأکید و تمرکز ویژه‌ای نشده است.»

نمودار کاهشی آمار ازدواج در دو سال گذشته:

کاهش جمعیت و کاهش نرخ باروری در کشور از جمله معضلاتی است که کارشناسان بارها از آن به‌عنوان ابربحران آینده ایران یاد کرده‌اند. برای مقابله با این بحران، نیاز است سیاست‌های حمایتی جدیدی برای خانواده‌ها طراحی شود، به‌ویژه در زمینه مسکن، حمایت‌های اقتصادی و ایجاد انگیزه و فرهنگ‌سازی برای فرزندآوری. اگر این مسائل به‌طور جدی مورد توجه قرار نگیرند، کشور در آینده‌ای نه‌چندان دور با بحران‌های اقتصادی و اجتماعی جدی مواجه خواهد شد و بعید نیست که در روز ملی جمعیت سال‌های آینده، آمارهای فاجعه‌بارتری از وضعیت جمعیتی کشور ارائه شود.