عواملی که در رای مهم دیوان بین‌المللی دادگستری درباره شکایت ایران نقش داشتند
رامین فراهانی ـ اکنون صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری در شکایت ایران در زمینه تحریم‌های آمریکا احراز شده و اگر آمریکایی‌ها می‌توانستند بقبولانند که دیوان صلاحیت ندارد، آنها پیروز این نبرد حقوقی و تاریخی بودند.
به گزارش «تابناک» در حقوق بین‌الملل و جامعه بین‌المللی برخلاف جامعه داخلی، اصل بر عدم صلاحیت مراجع و محاکم بین‌المللی است یعنی اصل بر این است که یک محکمه بین المللی صلاحیت ندارد مگر آنکه این صلاحیت را دولت‌های طرف اختلاف قبلا یا پس از بروز اختلاف به آن مرجع اعطا کرده باشند.
در همین ارتباط محسن عبدالهی حقوقدان و پژوهشگر حوزه حقوق بین الملل معتقد است یکی از مهمترین مشکلات و معضلات توسل به راهکارهای حقوقی در جامعه بین‌المللی، فائق آمدن بر اشکالات، ایرادات و فقدان صلاحیت است به عبارت دیگر، یک اختلاف بین‌المللی را نمی‌توان از طرق حقوق بین‌المللی حل کرد مگر اینکه بر سد عدم صلاحیت محاکم، فائق آمد و از این رو احراز صلاحیت از منظر حقوقی بسیار دشوار است و یک دستاورد بزرگ محسوب می‌شود.
عبداللهی یادآور شد: اکنون ۷۰ سال از داستان مصدق در لاهه می گذرد و همه از آن به عنوان یک پیروزی تاریخی یاد می‌کنند. دولت مصدق صنعت نفت را ملی کرد و آن زمان انگلیس در دیوان بین‌المللی دادگستری علیه ایران طرح دعوا کرد و ایران ایراد صلاحیتی وارد کرد و مهم این بود که دیوان بین المللی دادگستری، ایرادهای صلاحیتی ایران را پذیرفت.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی اضافه کرد: سوال اینجاست چرا ما خود را پیروز دیوان بین‌المللی دادگستری در دوران مصدق می‌دانیم و می گوییم مصدق در دیوان لاهه پیروز شد در حالی که ایران رأی ماهوی نگرفته بود؟ پاسخ این است که چون توانستیم ثابت کنیم دیوان بین‌المللی دادگستری، صلاحیت رسیدگی به این موضوع را ندارد و اکنون دقیقا وضعیت مشابه آن دوره است منتهی اکنون طرح دعوای ایران و صلاحیت دیوان در رسیدگی احراز شده، اگر امروز آمریکایی‌ها می‌توانستند بقبولانند که دیوان صلاحیت ندارد آنها امروز پیروز این نبرد حقوقی و تاریخی بودند.
وی افزود: تیم حقوقی ایران برای قانع کردن قضات دیوان بین‌المللی دادگستری کار بسیار دشواری پیش رو داشتند و بسیاری از حقوقدانان معتقد بودند که دیوان بین‌المللی دادگستری احراز صلاحیت نخواهد کرد اما خوشبختانه دیوان احراز صلاحیت کرد و وارد رسیدگی ماهوی می‌شود.
کارشناس حقوق بین‌الملل یادآور شد: ایران و آمریکا به موجب معاهده مودت و روابط اقتصادی و حقوق کنسولی بین ایران و دول متحده آمریکا سال ۱۹۵۵ توافق کرده بودند که اگر در اجرا و تفسیر این معاهده در آینده اختلافی پدید آمد، بتوانند اختلاف را از طریق دیوان بین‌المللی دادگستری برطرف کنند.
عبداللهی افزود: هر چند این معاهده قدیمی است و طی سال‌های پس از انقلاب هم هیچ مودت و دوستی میان آمریکا و ایران وجود نداشته اما به لحاظ تئوری و از منظر حقوق بین‌الملل، این معاهده همچنان پابرجاست زیرا هیچ یک از این دو دولت به حیات این معاهده خاتمه نبخشیده بودند تا اینکه دولت ترامپ بعد از طرح دعوای ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری از این معاهده خارج شد.
این حقوقدان بین‌الملل خاطرنشان کرد: معاهده مودت صرفا اختلافات ناشی از خود را قابل ارجاع به دیوان بین‌المللی دادگستری می‌داند و مربوط به روابط دوستانه و روابط تجاری و بازرگانی و کنسولی است.
ایران در سه دعوا و آمریکا در دو دعوا به معاهده مودت استناد کرده‌اند
وی اظهارداشت: ایران در سه دعوا و آمریکا در دو دعوا به این معاهده استناد کرده‌اند تا اینکه ترامپ امکان رجوع به این معاهده برای حل اختلاف از طریق دیوان بین‌المللی دادگستری را از بین برد.
عبداللهی توضیح داد: وقتی دولتی در دیوان طرح دعوا می‌کند، دولت طرف مقابل ایراد صلاحیتی وارد می‌کند و در این پرونده هم دولت آمریکا پنج مورد ایراد صلاحیتی وارد کرده بود.
کارشناس حقوق بین الملل اضافه کرد: ایران در این پرونده مدعی است که وضع تحریم‌ها اعم از تحریم‌های اولیه و ثانویه مغایر با معاهده مودت است زیرا طبق این معاهده، بین ایران و آمریکا باید آزادی تجارت برقرار باشد اما یکی از ایرادهایی که آمریکا مطرح کرد این بود که تحریم ثانویه از موضوع معاهده مودت خارج است در حالی که مهمترین مشکل ایران اکنون تحریم‌های ثانویه است زیرا آمریکا عملا با تحریم‌های ثانویه امکان تجارت میان ایران و همه دنیا را گرفت چون همه کشورها را تهدید به اعمال مجازات های اقتصادی کرده است.
عبداللهی خاطرنشان کرد: دلیل احراز صلاحیت صرف نظر از دلایل حقوقی، این است که دیوان بین‌المللی دادگستری به شدت متاثر از محیط و اوضاع و احوال بین‌المللی است و قضات دیوان هم مانند هر انسان دیگری تحت تاثیر فضای سیاسی و محیط بین‌المللی قرار دارند.
ترامپ و تخلفات گسترده بین‌المللی آمریکا در احراز صلاحیت دیوان موثر بود
عضو اصلی هیئت مدیره انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد گفت: به نظر من دولت پیشین ایالات متحده آمریکا و شخص ترامپ همچنین تخلفات گسترده بین‌الملی این دولت از نقض‌های شدید قواعد آمره حقوق بین‌الملل تا نقض عهدهای گذشته و خروج های متعدد از اسناد بین‌المللی به شدت قضات دیوان را تحت تاثیر قرار داده، به عبارت دیگر اگر دولت دیگری به غیر از دولت ترامپ در مسند قدرت بود دشوار بود که دیوان همه ایرادهای صلاحیتی دولت ایالات متحده را رد می‌کرد.
وی ادامه داد: دیوان همه ایرادهای صلاحیتی آمریکا را رد کرده و جالب است در برخی موارد قاضی آمریکایی هم ایرادات صلاحیتی آمریکا را رد کرده، بنابراین صرف نظر از تلاش‌های حقوقدانان و وکلای ایران این احراز صلاحیت به رفتارهای متخلفانه دولت آمریکا در دوره ترامپ هم باز می گردد.
اهمیت آرای دیوان بین‌المللی دادگستری
عبداللهی درباره اهمیت آرای دیوان بین‌المللی دادگستری گفت: یکی از ایرادهای آمریکا این بود که ایران می خواهد در واقع نقض برجام را از طریق دیوان بین‌المللی دادگستری مورد رسیدگی قرار دهد زیرا تحریم‌های ثانویه آمریکا با خروج آمریکا از برجام وضع شد و ایران هم تقریبا بلافاصله بعد از آن طرح دعوا کرد و آمریکا هم تلاش کرد نشان دهد که عملا ایران می خواهد نقض برجام را از این طریق دنبال کند در حالی که استدلال‌های حقوقدانان ایرانی این بود که ما دو مرجع و سند داریم که یک سند برجام است و این سند خود بسنده سازوکارهای حل و فصل اختلاف خود را دارد و یک سند هم معاهده مودت و روابط اقتصادی و حقوق کنسولی بین ایران و دول متحده آمریکا است و یک دولت می‌تواند با عمل خود دو سند یا چند سند بین‌المللی را نقض کند و عمل آمریکا علاوه بر اینکه نقض برجام بود نقض معاهده مودت نیز بوده است و خوشبختانه دیوان بین‌المللی دادگستری هم به درستی این استدلال را پذیرفت.
وی افزود: معمولا آرای دیوان بین‌المللی دادگستری از سوی دولت‌ها اجرا نمی‌شوند و ممکن است کسی بگوید اگر این آرا اجرا نشود چه فایده و آثاری دارد؟ واقعیت این است که اثر آن، حقانیت بخشی به دولت دادبرده و برنده است و موضع حقوقی و سیاسی آن دولت را در جامعه بین‌المللی و مذاکرات آتی تقویت می کند
عضو اصلی هیئت مدیره انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد تصریح کرد: دولتی که رأی را به دست آورده و پیروز شده و حق با اوست، محق شناخته می شود و مشخص است که در مذاکرات آتی دست بالا را خواهد داشت.
ترس از محکومیت بین‌المللی دولت‌ها را وادار به کوتاه آمدن می‌کند
وی خاطرنشان کرد: هیچ دولتی حاضر نیست که موضوع یک رأی ماهوی دیوان بین‌المللی دادگستری قرار بگیرد و دولت‌ها به شدت مراقب چهره بین‌المللی خود هستند و ترس از محکومیت بین‌المللی دولت‌ها را وادار به کوتاه آمدن و مصالحه‌هایی می‌کند که تا قبل از آن حاضر نبودند به همین دلیل اکنون بایدن به ترمیم چهره آمریکا در جامعه بین‌المللی اقدام کردهت همانگونه که اوباما در دوره خود به اصلاح روابط آمریکا پس از بوش پسر پرداخت.
این حقوقدان بین الملل با اشاره به یک مثال توضیح داد: در دوره پهلوی شاه ایران در سال ۱۹۷۷ مبلغ ۴۰۰ میلیون دلار در صندوق دارایی‌های فروش‌های نظامی ایران در آمریکا قرار داده بود که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، آمریکا این صندوق را توقیف کرد. ایران طرح دعوایی سالها در دیوان داوری ایران و آمریکا در دست رسیدگی داشت که بلافاصله بعد از انعقاد برجام، جان کری در مذاکره با محمد جواد ظریف حاضر شد یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار به ایران پرداخت کند تا ایران طرح دعوای خود در دیوان بین‌المللی دادگستری را خاتمه دهد زیرا آمریکایی‌ها نمی‌خواستند حکم محکومیت دریافت کنند.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: اکنون با رفتن ترامپ و امید به ترمیم و بهبود روابط ایران و آمریکا به نظر می‌رسد رأی احراز صلاحیت دیوان بین المللی دادگستری در رسیدگی به شکایت ایران درخصوص تحریم‌ها می‌تواند فشار بیشتری را به دولت بایدن برای بازگشت به مذاکرات و جبران گذشته به وجود آورد.
عبداللهی توضیح داد: ایران در طرح این دعوا دو خواسته دارد یکی مربوط به برداشتن تحریم‌ها است و دیگری جبران خسارت است و حتی اگر آمریکا تحریم‌ها را بردارد و آزادی تجارت بین ایران و جهان برقرار شود، بخش دوم باقی خواهد ماند و در صورتی که آمریکا جبران مناسبی قرار بدهد در آن صورت موضوعیت شکایت ایران از بین می‌رود.
عضو اصلی هیئت مدیره انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد خاطرنشان کرد: البته نباید فراموش کرد که برخی اعمال مربوط به گذشته هستند و اینکه اکنون آمریکا درصدد ترمیم روابط برآید باز هم نمی‌تواند گذشته را به راحتی پاک کند بنابراین به نظر می‌رسد اگر تحریم‌ها رفع شود و جبرانی در اختیار ایران قرار نگیرد، این دعوا ادامه می یابد مگر اینکه بین طرفین مصالحه سیاسی گسترده‌تری انجام شود.
