کلیات
رؤیت هلال به معنای دیدن هلال اول ماه، یکی از راه‌های شرعی اثبات آغاز ماه قمری است. بخش قابل توجهی از عبادات و اعمالواجب و مستحب مانند حج، روزه، شب قدر و برخی مسائل حقوقی مانند افزایش دیه در ماه‌های حرام، به مسئله رؤیت هلال اول ماه وابسته هستند. فقیهان شیعه برای تعیین اول ماه، مبانی مختلفی دارند. شرایط متعدد نجومی در دیده شدن ماه دخالت دارند.
اهمیت تعیین اول ماه
بخش قابل توجهی از اعمال دینی مانند حج، روزه و بسیاری از عبادات مستحبی که اختصاص به زمان مشخصی دارند؛ همچنین برخی مسائل حقوقی مانند تشدید دیهدر ماه‌های حرام، به مسئله رؤیت هلال اول ماه گره خورده‌اند و به همین جهت راه‌های اثبات اول ماه قمری در کتاب‌های فقهی مورد بحث قرار گرفته است. اهمیت این موضوع در ماه رمضان بیشتر بوده و به ویژه در تعیین پایان این ماه حساسیت خاصی پیدا می‌کند، به طوری که اگر ماه رمضان ۲۹ روزه باشد فردای آن عید فطر و روزه گرفتن حرام است و در غیر این صورت فردای آن سیامین روز ماه رمضان و روزه آن واجب است.
این حساسیت و تردید در گذشته نیز وجود داشته و روایاتی که از امامان معصوم نقل شده به خوبی نشانگر این شرایط هستند، ولی در سال‌های اخیر با گسترش ارتباطات، دیدن یا ندیدن ماه در شهر‌ها و حتی کشورهای مختلف باعث تشدید این تردید و سردرگمی گشته است تا جایی که گاهی در یک شهر دو روز متفاوت به عنوان عید فطر مطرح شده است. برخی روزه‌داران برای رهایی از این شرایط در یوم الشک به سفر می‌روند. این مشکل در بین اهل سنت نیز وجود دارد.
در آیه ۱۸۹ سوره بقره به هلال ماه و جایگاه آن در احکام شرعی اشاره شده است: یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ (ترجمه: درباره «هلال‌های ماه» از تو سؤال می‌کنند؛ بگو: آنها، بیان اوقات (و تقویم طبیعی) برای (نظامِ زندگی) مردم و (تعیینِ وقتِ) حج است). در جلد دهم کتاب وسائل الشیعه، باب «أَبْوَابُ أَحْکَامِ شَهْرِ رَمَضَان»، بیش از ۱۰۰ حدیث در بیان جزئیات هلال اول ماه نقل شده است.
از دیدگاه اسلام تمام اشیاء دارای بُعد ملکوتی هستند و هلال ماه نیز از این قاعده مُستثنی نیست. امام سجاد (ع) در دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه هلال ماه را مخاطب قرار داده و با او نجوا می‌کند. دعا‌هایی نیز برای دیدن هلال هر ماه، ماه رجب و ماه رمضان نقل شده است.
راه‌های اثبات اول ماه
بنابر فقه شیعه، اول ماه قمری از یکی از راه‌های زیر ثابت می‌شود:
خود شخص هلال اول ماه را ببیند.
اطمینان پیدا کردن از گفته دیگران یا سایر منابع عقل پسند.
شهادت دو مرد عادل که گفته آنها با اصول ستاره شناسی در تعارض نباشد.
سی روز از اول ماه قبل گذشته باشد.
حُکم حاکم شرع (نظر برخی مراجع تقلید)
بررسی نجومی رؤیت هلال
مبدأ محاسبه سنّ هلال، لحظه مقارنه ماه و خورشید (ماه نو) است. هنگام مقارنه ماه با خورشید، قسمتی که به طرف زمین است تاریک بوده و قابل دیدن نیست و در اصطلاح نجومی به مُحاق رفته است. هنگامی که ماه از محاق خارج شد باید به شکل هلالی باریک مشاهده شود، اما کمیِ قطر نورانی هلال ماه مانع از دیدن آن می‌شود. با حرکت ماه و فاصله گرفتن آن از خورشید، ماه به صورت هلالی قابل رؤیت در می‌آید. به مدت زمانی که طول می‌کشد هلال ماه حرکت کند تا دیده شود تحت الشعاع می‌گویند. از دید نجومی، مدت زمان حالت محاق و تحت الشعاع، روی هم رفته نزدیک ۴۰ ساعت و ۴۸ دقیقه به طول می‌انجامد. از سوی دیگر گردش ماه به دور زمین همیشه بر دایرۀ منطقة البروج منطبق نیست و این انحراف بر رؤیت هلال اثر می‌گذارد. احتمال رؤیت و در نتیجه اعلام آغاز ماه قمری در کشورهای غربی‌تر (از لحاظ جغرافیایی) بیشتر از کشورهای شرقی‌تر است.
عوامل مؤثر در رؤیت هلال
سنّ هلال در هر لحظه برابر با مدت زمان گذشته از لحظه مقارنه ماه و خورشید است. در نگاه اول به نظر می‌آید هر چه سن هلال ماه بیشتر باشد رؤیت آن آسان‌تر است چراکه با افزایش سن هلال، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و جدایی زاویه‌ای آن افزایش یابد و در نتیجه سطح درخشان (فاز) آن نیز بیشتر شود، ولی عوامل مختلفی در رؤیت هلال ماه موثرند که به چند مورد آن اشاره می‌شود:
ارتفاع هلال
یکی از اصطلاحات رایج در بحث هلال ماه، میزان ارتفاع ماه از افق است. ارتفاع، زاویه بین افق و جسم مورد نظر است. ارتفاع هلال ماه یکی از مشخصه‌های تأثیرگذار در رؤیت هلال ماه است. هر چه ارتفاع هلال کمتر باشد، نور رسیده از آن از لایه‌های ضخیم‌تری از جوّ عبور می‌کند و درخشندگی آن کاهش یافته و رؤیت آن مشکل‌تر می‌شود.
اختلاف سمت
از دیگر مشخصه‌های تأثیرگذار بر رؤیت‌پذیری هلال، میزان اختلاف سمت ماه و خورشید است. منظور از اختلاف سمت، اختلاف زاویه بین ماه و خورشید در لحظۀ غروب خورشید است.
مدت مکث
هلال‌های شامگاهی پس از غروب خورشید غروب می‌کنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه را مدت مکث می‌گویند. هر چه مدت مکث بیشتر باشد ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریک‌تر می‌شود و امکان رؤیت بیشتر خواهد بود. مدت مکث هلال‌های باریک، کمتر از یک ساعت و در برخی از موارد کمتر از ۴۰ دقیقه است. معمولا چنین هلال‌هایی بلافاصله پس از غروب خورشید قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر باید دقایقی صبر کند تا شرایط مناسب فراهم شود.
ضخامت بخش میانی
یکی دیگر از واژه‌های مورد استفاده در زمینه هلال ماه، «ضخامت بخش میانی» هلال است. هلال ماه مانند کاسه‌ای است که در بخش میانی خود بیشترین ضخامت را دارد. هرچه این ضخامت بیشتر باشد امکان رؤیت ماه بیشتر است.
ضخیم بودن هلال ماه در شب دوم یا سوم نمی‌تواند دلیلی بر شروع اشتباه اول ماه باشد چرا که مدار ماه به دور زمین بیضوی است و بسته به اینکه هم اکنون در کجای مدار خود قرار دارد از خورشید فاصله گرفته و بر ضخامت بخش روشن آن افزوده می‌شود.
زمان غروب خورشید
چون هلال ماه شامگاهی پس از غروب خورشید مشاهده می‌شود هر چه خورشید دیرتر غروب کند، سن و جدایی زاویه‌ای هلال افزایش می‌یابد؛ بنابراین هر چه به سمت نواحی غربی برویم شرایط رؤیت هلال بهتر می‌شود.
فاصله ماه از زمین
از آنجاییکه مدار ماه به دور زمین بیضی است مطابق قانون دوم کپلر، سرعت گردش ماه به دور زمین ثابت نیست. اگر مقارنه، زمانی اتفاق بیفتد که ماه در حوالی پایین مدارش باشد با سرعت بیشتری از خورشید فاصله می‌گیرد و جدایی آن سریع‌تر افزایش می‌یابد. چنین هلالی در مقایسه با هلال ماه هم سن که در اوج است به مراتب راحت‌تر رؤیت می‌شود.
علل دشواری دیدن ماه نو
هلال‌های اول و آخر ماه معمولا باریک هستند.
این هلال‌ها معمولا به خورشید نزدیک ودر نتیجه تحت تأثیر نور شدید آن هستند.
ماه فاصله کمی از افق دارد و خط دید در نزدیکی افق از ضخامت بیشتری از جو عبور کرده ودر نتیجه غبار، رطوبت و تلاطم جوی رصد را دشوار‌تر می‌کند.
به دلیل نزدیکی ماه به خورشید، مدت مکث هلال در بالای افق اندک است و رصد کننده فرصت کمی برای رؤیت هلال دارد.
رکورد‌های رؤیت هلال ماه و فایده آن
رکورد‌های هلال ماه به بحرانی‌ترین میزان مشخصه‌های تأثیرگذار هلال در لحظه رؤیت گفته می‌شود. یکی از روش‌های اوّلیه بررسی رؤیت‌پذیری هلال ماه، مقایسه مشخصه‌های نجومی هلال با مقادیر حدّی یا همان رکورد‌ها است. اگر مشخصه‌های نجومی مؤثر در رؤیت هلال وضعیت بهتری از رکورد‌ها داشته باشند، می‌توان ادعا کرد که در صورت تحقّق شرایط مناسب، یک رصدگر باتجربه قادر به رؤیت آن خواهد بود.
در شامگاه ۲۸ مرداد ۱۳۸۰، علیرضا موحدنژاد موفق شد هلال ماه جمادی الثانی ۱۴۲۲ را با دوربین دوچشمی ۱۵۰×۴۰ رؤیت کند. در این زمان سن هلال ۱۲ ساعت و ۱۵ دقیقه و جدایی زاویه‌ای آن از خورشید ۷.۶ درجه بود؛ به این ترتیب رکورد رؤیت هلال ماه برای ایران ثبت شد. در سال بعد محسن قاضی میرسعید، هلال بسیار جوان رجب ۱۴۲۳ را با سن ۱۱ ساعت و ۴۰ دقیقه رؤیت کرد و رکوردی جدید را به نام خود ثبت کرد.
اختلاف مبانی کشورهای مختلف
در کشورهای مختلف مبانی متفاوتی برای اعلام آغاز ماه قمری وجود دارد: برخی فقط رؤیت هلال را معتبر می‌دانند، برخی بر محاسبات نجومی تکیه می‌کنند، برخی هم رؤیت هلال و هم محاسبات نجومی را در نظر می‌گیرند و برخی هم در آغاز ماه از برخی کشورهای مسلمان متابعت می‌کنند. هر کدام از این موارد نیز دارای شیوه‌های متفاوتی هستند، مثلا در بحث رؤیت هلال سه مبنا وجود دارد:
دیدن هلال با چشم غیرمسلح در غروب روز قبل از اول ماه (کشورهای هند، پاکستان، بنگلادش، مراکش و نظر اکثر علمای شیعه)
دیدن هلال حتی با چشم مسلح در غروب روز قبل از اول ماه (کشور ایران در بعضی ماه‌ها و نظر بعضی از علمای شیعه)
حکم دادگاه مبنی بر اثبات دیده شدن هلال در غروب روز اول ماه‌های حساس (کشور عربستان سعودی در ماه‌های رمضان، شوال، ذیقعده و ذی الحجه)
برخی کشور‌ها مبنای خاصی نداشته و از اعلام آغاز ماه دیگر کشور‌ها پیروی می‌کنند:
متابعت از عربستان: کشورهای قطر، کویت، امارات، عمان، یمن، بحرین، سوریه، لبنان، ترکیه، افغانستان و...
متابعت کشورهای کوچک از کشورهای بزرگ همسایه (نیوزیلند از استرالیا، سورینام از گویانا)
اکثر کشورهای اروپایی و حوزه دریای بالتیک و ایسلند نیز از برخی کشورهای اسلامی تبعیت می‌کنند.
ستاد استهلال و گروه‌های رصد
ستادی که آیت الله خامنه‌ای، برای نظم بخشیدن به امر استهلال (دیدن هلال اول ماه) تشکیل دادند. در سال ۱۳۸۰ش، هلال جمادی‌الثانی ۱۴۲۲ق در موقعیتی قرار داشت که اگر منجّمین ایرانی موفق به رؤیت آن می‌شدند چندین رکورد علمی جهانی در زمینه رؤیت هلال ماه به نام ایران به ثبت می‌رسید. با حمایت ستاد استهلال، تدارک گسترده‌ای برای انجام این رصد انجام گرفت و با موفقیت در این مورد، گروه‌های رصدی برای رؤیت هلال در همه ماه‌ها تشکیل شدند. در موارد خاصی مانند پایان ماه رمضان تا ۱۵۰ گروه با دوربین‌های اپتیکی پیشرفته در سراسر ایران برای استهلال تشکیل می‌شود که برخی از آنها با هواپیما اقدام به این کار می‌کنند. این ستاد در هر ماه نتیجه رصد خود را (در اینجا) اعلام می‌کند.
حاکم شرع و حکم به ثبوت هلال
یکی از راه‌های اثبات ثبوت هلال، حکم حاکم شرع است. اگر چه برخی از فق‌ها این قول را پذیرفته، اما عده‌ای دیگر این نظر را نپذیرفته‌اند و برای عدم اعتبار حکم حاکم شرع در این مورد دلایلی را مطرح کرده‌اند. به گفته بحرانی، شهید اول در دروس معتقد است که قابل قبول بودن قول حاکم در مورد ثبوت هلال بهتر از عدم قبول آن است چرا که عموم ادله دلالت بر این دارند که اگر حاکم به مقتضای علم خودش که ممکن است از طریق دو شاهد عادل حاصل شده باشد حکم کند واجب است که به حکم او رجوع شود؛ و فاضل خراسانی نیز موافق با نظر شهید اول است، ولی علامه بحرانی احتمال عدم اعتبار نیز مطرح کرده و دلیل آن را اطلاق روایت امام صادق (ع) می‌داند چرا که فرموده‌اند: در مورد رؤیت هلال تنها شهادت دو مرد عادل را اجازه می‌دهم.