تاوان انتقاد؟
جمال خاشقجی بیش از هر چیز با یادداشت‌های تند و انتقادی‌اش در ستون واشنگتن‌پست شناخته می‌شد اما فعالیت حرفهای او محدود به ستون نوشته‌هایش در این نشریه نبود و نویسندگی، مدیریت و سردبیری در شبکه خبری «العرب» نیز در کارنامه حرفهای او به چشم می‌خورد.
نگاهی به نوشته‌های خبری و تحلیل‌های انتقادی او در روزنامه الوطن عربستان و همچنین برخی نوشته‌های دیگر در نشریاتی نظیر «میدل ایست آی» به خوبی بیان می‌کند که چرا خاشقجی باید هدف ترور و قتل از پیش طراحی‌شده حکومت آل سعود قرار می‌گرفت.
وی در دوران حرفهای خود چندین بار اقدام به مصاحبه با اسامه بن‌لادن رهبر سابق القاعده در افغانستان و سودان کرد و به واسطه حضور منتقدانه و جدی خود در شبکه‌های ماهواره‌ای عرب، توجه زیادی را به خود جلب کرده بود. رابطه‌ای بسیار نزدیک با ترکی الفیصل، وزیر سابق اطلاعات عربستان داشت و مشاور او محسوب می‌شد و همچنین به ولید بن طلال میلیاردر سعودی که اخیراً مغضوب محمد بن سلمان شد، بسیار نزدیک بود.
یک سال قبل زمانی که خبر داد، مقامات سعودی وی را از فعالیت حرفهای بازداشته و مانع از انتشار اطلاعات از سوی وی در توییتر می‌شوند، اقدام به ترک وطن و فرار از عربستان سعودی کرد.
اما داستان مرموز ناپدید شدن وی به این شکل بوده است که جمال خاشقجی می‌خواسته با زن ترکی به نام خدیجه ازدواج کند و برای این کار به گواهی کنسولگری عربستان نیاز داشته است. چندین بار به کنسولگری می‌رود و آخرین بار به او گفته می‌شود که یک هفته دیگر مراجعه کند. این بار نامزدش را با خود می‌برد، تلفن همراهش هم را به او می‌دهد و از او می‌خواهد در جلوی کنسولگری منتظر باز گشتش باشد. ظاهراً نگران حادثه‌ای در کنسولگری بوده است. برای اطمینان شماره تلفن یاسین آتکای، مشاور رجب طیب اردوغان را هم به نامزدش می‌دهد و از او می‌خواهد که اگر نیامد هم پلیس و هم مشاور اردوغان را آگاه کند.
ساعت‌ها می‌گذرد، جمال خاشقجی بر نمی‌گردد و ناپدید می‌شود. مقامات سعودی مدعی‌اند که او کنسولگری را ترک کرده ولی پلیس ترکیه به روزنامه واشنگتن پست می‌گوید که به احتمال قوی خاشقجی به دست یک تیم ۱۵ نفره که با یک هواپیمای شخصی و برای همین کار به ترکیه آمده بودند، در سفارت کشته می‌شود و همین تیم جنازه‌اش را از سفارت بیرون می‌برد.
خاشقجی ۵۹ سال داشت و از مشهورترین روزنامه‌نگاران عربستان سعودی بود. او سال‌های زیادی با شاهزادگان قدرتمند رفت و آمدهای دوستانه داشت. کمتر روزنامه‌نگاری به سادگی خاشقجی می‌توانست به پستوهای قدرت عربستان راه یابد. او مشاور ترکی بن فیصل رئیس سازمان اطلاعات عربستان بود که بعدها سفیر این کشور در آمریکا شد.
او تنها روزنامه‌نگاری بود که موفق شد چندین بار با اسامه بن لادن رهبر القاعده مصاحبه کند. زمانی که خاشقجی در روزنامه الوطن نفوذی داشت، این روزنامه تنها نشریه‌ای بود که مقالات اصلاح‌طلبان و روشنفکران را منتشر می‌کرد، و هنگامی که در سال ۲۰۰۳ سردبیر این روزنامه شد، تنها ۵۲ روز در این پست بود. چون سرمقاله تندی نوشت و در آن پرسید چرا روحانیون و متعصبین مذهبی در عربستان چنین قدرتمندند. وزارت اطلاعات دستور اخراجش از روزنامه را داد و او مجبور شد روزنامه‌نگاری را به کناری نهد.
سال ۲۰۰۷ که دوباره به روزنامه برگشت توانست سه سال دوام بیاورد ولی سرانجام استعفا داد، چون روحانیون پرنفوذ حضورش را نمی‌تابیدند. یکبار هم شاهزاده میلیاردر، ولید بن‌طلال، برایش در کشور همسایه در بحرین یک فرستنده تلویزیونی بر پا کرد. ولی در همان روز اول این تلویزیون تعطیل شد، چون خاشقجی به خود اجازه داده بود تا با یکی از رهبران شیعه بحرین مصاحبه کند.
پس از به قدرت رسیدن محمد بن‌سلمان او ظاهراً دیگر در عربستان جایی برای خود نمی‌بیند و سرانجام در پاییز ۲۰۱۷ کشورش را ترک می‌کند و به واشنگتن می‌رود. در آنجا به طور مرتب برای واشنگتن پست مقاله می‌نویسد. خاشقجی به خاطر اطلاعات دست اول و تحلیل‌های جالبش در روزنامه واشنگتن پست یک ستون ویژه داشت و در این ستون از شیوه فرمانروایی محمد بن‌سلمان، مرد قدرتمند عربستان به تندی انتقاد می‌کرد.
خاشقجی مهمان همیشگی روزنامه‌نگاران و تلویزیون‌های خارجی بود، چون تنها کسی بود که می‌توانست بی‌پرده بگوید در عربستان بن‌سلمان چه می‌گذرد. او حتی یک بار هم مهمان بی بی سی فارسی بود. و در این مصاحبه‌ها بی‌پرده می‌گفت که گرچه از اصلاحات اجتماعی محمد بن‌سلمان پشتیبانی می‌کند ولی بن‌سلمان را مردی خودکامه و یکدنده و سخت جان در برابر هر نوع مشورت توصیف می‌کرد.
یک سال قبل در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۷ در مقاله‌ای در واشینگتن پست نوشت:
«عربستان سعودی هم‌اکنون دوران گذاری را می‌گذراند که مردم از آن پشتیبانی می‌کنند. این گذار می‌تواند ما را از وابستگی به نفت رهایی بخشد. گذار دردناکی خواهد بود، ولی ضروی است. محمد بن‌سلمان، مرد نیرومند عربستان تنها زمانی موفق خواهد شد که از کارشناسانی چون عصام الزمیل و دیگر روشنفکران و دانشمندانی که به زندان انداخته یاری جوید. من و دوستانم در خارج از کشور قدرتی نداریم. عریستان تنها وطنی است که ما داریم. این خانه ماست که می‌شناسیم و دوستش داریم. چه کنیم که ما را دشمن می‌پندارند. در زیر فشار دولت عربستان بود که پرتیراژترین روزنامه عربی یعنی الحیات دیگر مقالات هفتگی مرا چاپ نمی‌کند. دولت به من اجازه استفاده از توئیتر را نمی‌داد چرا که من نسبت به نزدیکی بیش از اندازه به ترامپ هشدار داده بودم. هفت ماه آخری را که در عربستان بودم مرا به سکوت واداشتند. و با اندوه فراوان می‌دیدم که دوستانم یکی پس از دیگری روانه زندان می‌شوند. دیگر راهی نبود جز اینکه تصمیم جدیدی بگیرم. من سرزمینم، خانواده‌ام، و کارم را رها کردم و می‌خواهم که فریادم را به گوش همه برسانم. اگر چنین نکنم به کشورم و به همه زندانیان خیانت کرده‌ام. ما سعودی‌ها لایق شرایط بهتری هستیم».
شواهد قتل
شواهد زیر نشان می‌دهد که اتفاقی برای خاشقجی رخ داده است:
۱- خاشقجی در روز جمعه ۲۸ سپتامبر برای نخستین بار به کنسولگری رفت، اما به او گفته شد که برای دریافت مدارک مورد نظر یک هفته بعد دوباره مراجعه کند. او پنج روز بعد، یعنی در دوم اکتبر، به کنسولگری رفت، اما دیگر خبری از او شنیده نشد. آیا در این مدت، سعودی‌ها برای ربودن یا قتل خاشقجی برنامه‌ریزی کردند؟ شواهد بعدی این گمانه‌زنی را تقویت می‌کنند.
۲- در روز ناپدید شدن خاشقجی، ۱۵ مامور اطلاعاتی سعودی، از طریق دو هواپیمای خصوصی عربستانی به کنسولگری کشورشان در استانبول رفتند. یکی از این دو هواپیما چند ساعت بعد از فرود، استانبول را ترک کرد و دومی هم در ساعات اولیه شب همان روز از فرودگاه آتاتورک استانبول پرواز کرد. آیا این گروه با ناپدید شدن خاشقجی ارتباط دارد؟ آخرین تصویر از خاشقجی قبل از ورود به کنسولگری
۳- خالد بن سلمان، سفیر عربستان در واشنگتن، که پسر پادشاه و برادر ولیعهد است، گفته دوربین‌های مدار بسته کنسولگری در روز ورود خاشقجی به آن خاموش بودند. آیا دوربین‌ها عمدا خاموش شده‌اند؟ امروز روزنامه واشنگتن پست یک تصویری از یکی از دوربین‌های مدار بسته مجاور کنسولگری منتشر کرد که نشان می‌دهد خاشقجی وارد آنجا شده است.
۴- در روز ورود خاشقجی به کنسولگری، مقامات سعودی آنجا به نگهبانان ترکیه‌ای کنسولگری مرخصی داده بودند.
۵- به گفته روزنامه گاردین، در روز ناپدید شدن خاشقجی، شش خودروی دیپلماتیک، از جمله یک ون مشکی، به کنسولگری رفته و پس از ورود خاشقجی به آنجا، محل را ترک کرده‌اند. مسیر حرکت این خودروها، که گمان می‌رود جنازه خاشقجی در یکی از آن‌ها است، مشکوک است. محققان ترکیه‌ای معتقدند یکی از این شش خودرو متعلق به گروه ۱۵ نفری مزبور است. مقامات ترکیه گفته‌اند این خودروها دو ساعت پس از ورود خاشقجی به کنسولگری، آنجا را ترک کردند. دوربین‌های امنیتی نشان داد که جعبه‌های دیپلماتیک به داخل ون گذاشته می‌شد. پس از ترک کنسولگری، سه دستگاه از این خودروها به یک جاده اصلی و سه دستگاه دیگر به مسیر دیگری رفتند. ون مشکی، توجه محققان را به خود جلب کرده است. الجزیره، روایت کم‌وبیش مشابهی مطرح کرده است. وبگاه این شبکه گفته مقامات ترکیه، ۲۶ خودرو کنسولگری را شناسایی کرده‌اند که از چهار دستگاه از آن‌ها در روز ناپدید شدن خاشقجی، تحرکات مشکوک داشته‌اند. این خودروها، یک ساعت پس از ورود خاشقجی به کنسولگری، آنجا را ترک کردند. دوربین‌ها نشان داد که این خودروها، از مسیر‌های غیرمعمولی حرکت کرده‌اند.
خاشقجی در کنار نوه‌هایش علاوه بر این شواهد، خود خاشقجی هم قبل از ورود احساس خطر می‌کرد. به همین دلیل به نامزدش گفته که با مشاور رئیس‌جمهور ترکیه تماس بگیرد. به هرحال همه این شواهد قویا نشان می‌دهد که برای خاشقجی اتفاقی افتاده است.
تازه ترین تحولات
اما رسانه‌های ترکیه اخبار جدیدی از جزئیات ماجرای عجیب و غریب خاشقجی شرح داده‌اند. الصباح ترکیه روز سه‌شنبه در یک گزارش اختصاصی می‌گوید دو خودرو حامل ۷ دیپلمات سعودی نیم ساعت قبل از حضور جمال خاشقجی در کنسولگری وارد این ساختمان شده‌اند و پس از حدود یک ساعت هم از کنسولگری خارج شده‌اند. در نتیجه این افراد در مجموع نزدیک به ۵ ساعت در ترکیه بوده‌اند.
نکته دیگر اینکه یکی از دو هواپیمای سعودی لحظاتی قبل از ترک فرودگاه آتاتورک، به دلیل انتشار خبر مفقود شدن جمال خاشقجی مورد بازرسی قرار گرفته اما در نهایت اجازه داده شده تا فرودگاه را ترک کند. ضمن اینکه طبق گزارش رسانه‌های ترکیه دو هواپیمای سعودی که حامل دیپلمات‌های این کشور بوده اند استانبول را به مقصد دبی و قاهره ترک کرده‌اند. حالا با این جزئيات شاید پرونده بازهم پیچیده‌تر از قبل شود.
دونالد ترامپ در مراسم معارفه برات کاوانا قاضی دیوان عالی آمریکا نسبت به احتمال قتل این روزنامه نگار سعودی ابراز نگرانی کرد و افزود: «نگران هستم. دوست ندارم این چیزها را بشنوم. امیدوارم مسائل حل شود. در حال حاضر کسی چیزی در این مورد نمی‌داند. داستان‌های خیلی بدی در مورد این قضیه گفته می‌شود. من آن‌ها را دوست ندارم.»
وزیر خارجه بریتانیا هم از عربستان سعودی خواست تا در خصوص ماجرای ناپدید شدن جمال خاشقجی توضیح بدهد. جرمی هانت روز سه‌شنبه ۹ اکتبر در توییتر خود نوشت: «با سفیر عربستان دیدار کردم و از او خواستم پاسخی فوری در خصوص ماجرای جمال خاشقجی ارائه دهد. خشونت علیه روزنامه‌نگاران در سراسر جهان افزایش پیدا کرده است و این تهدیدی بزرگ علیه آزادی بیان است.»
آقای هانت البته جزئيات بیشتری در خصوص این دیدار با سفیر سعودی در لندن ارائه نکرده است. دفتر حقوق بشر سازمان ملل متحد در ژنو هم روز سه‌شنبه ۹ اکتبر نسبت به مفقود شدن جمال خاشقجی ابراز نگرانی کرد اظهار داشت: «اگر گزارش ها درباره قتل وی و وضعیت غیرعادی که منجر به این اتفاق شد درست از آن در بیاید این مساله شوک واقعی به وجود می آورد.»
به هر ترتیب هرچند هنوز با قاطعیت نمیتوان از قتل این روزنامه‌نگار سعودی سخن گفت، اما دستکم، شواهد اندکی وجود دارد که اثبات کند، خاشقجی هنوز زنده است.
