از ممل آمریکایی تا کریم جوجو در اقتصاد ایران
«سامی واقعا معرکه‌ست. گفتم که از هوا کره می‌گیره. یعنی طلا می‌گیره. کار اصلیش پرنده‌های شکاریه. باز. عقاب. بالابان. بحری. قوش.هرکدوم کلی قیمت دارند. صد میلیون. دویست میلیون. پونصد میلیون. عقاب سفید، دو میلیارد. چی می‌گی؟ فکرش رو بکن یه بحری هفتصد و پنجاه میلیونی داره تو هوا پرواز می‌کنه و فقط کافیه راهی پیدا کنی و چنگ بزنی و اون رو از تو هوا بقاپی.»
به گزارش تجارت نیوز، این روایت مصطفی مستور در کتاب «عشق و چیزهای دیگر» از زبان «کریم‌جوجو» است. پسری که به دنبال کسب درآمد به روش‌های نامتعارف از بازارهای غیررسمی است و در نهایت جانش را هم برای این هدف از دست می‌دهد. چنین تصاویری از اقتصاد غیررسمی ایران در تاریخ معاصر همیشه وجود داشته؛ چه آن زمان که ممل آمریکایی در فیلم شاپور قریب با قالپاق دزدی در انتظار سفر به آمریکا بود و چه اکنون که مشاغل غیررسمی در ادبیات معاصر ایران به سوژه‌ای خاص تبدیل شده است. اما آیا این تصاویر واقعی هستند؟ می‌توان ردپای وجود اقتصادغیررسمی را حتی در آمارهای رسمی که در اختیار نهادهای تصمیم‌گیر است مشاهده کرد؟
«متفرقه» شاید بهترین عبارتی باشد که بتوان با اتکا به آن از بخش غیررسمی اقتصاد کشور سخن گفت. پول‌هایی که می‌توان به آنها القابی مانند پول‌های کثیف، پول‌های ناسالم و در خوشبینانه‌ترین حالت پول‌های ناشناس و نامشخص برای محاسبه‌گران نهادهای تصمیم‌گیر داد.
اطلاعات اقتصادی از خانوار ایرانی در آمارهای رسمی کشور چندان زیاد نیست اما یکی از این آمارها که توسط بانک مرکزی بیش از چند دهه است که منتشر می‌شود و برای خیلی از مسوولان، اقتصاددانان و پژوهشگران قابل اتکاست، آمارهای مربوط به هزینه و خانوار ایرانی است. در این آمارها، قسمتی تحت عنوان درآمدهای خانوار وجود دارد. اینکه خانوار ایرانی از چه روش‌هایی درآمد کسب می‌کنند.
دو بخش کلی کسب درآمد خانوار ایرانی پولی و غیرپولی است. در بخش غیرپولی جزئیاتی به اندازه بخش پولی وجود ندارد.اما بانک مرکزی در محاسبات خود هفت راه کسب درآمد پولی خانوار را این گونه معرفی کرده است:
۱- درآمد از مزد و حقوق – بخش دولتی و عمومی
۲- درآمد از مزد و حقوق – بخش خصوصی
۳- درآمد از مزد و حقوق – بخش تعاونی
۴- درآمد از مشاغل آزاد کشاورزی
۵- درآمد از مشاغل آزاد غیرکشاورزی
۶- درآمد حاصل از فروش کالاهای دست دوم
۷- درآمدهای متفرقه
از این هفت بخش آن قسمت که پر از شائبه و ابهام به نظر می‌رسد آخرین قسمت یعنی درآمدهای متفرقه خانوار است. نکته قابل تامل آن است که سهم همین درآمدهای ناشناس خانوار از کل درآمدهای آنها طی سه دهه اخیر سه برابر شده است.
در سال ۱۳۷۱ سهم درآمدهای متفرقه از کل درآمد خانوارهای ایرانی تنها هفت درصد بود. آن زمان به طور متوسط هر خانوار ایرانی سالانه تنها ۲۹ هزار تومان درآمد متفرقه داشت و بقیه درآمدهای خانوار برای بانک مرکزی به وضوح قابل محاسبه و مشخص بود.
اما از آن سال تاکنون به تدریج سهم این درآمدهای نامشخص با عنوان متفرقه افزایش یافت و در سال ۱۳۹۶ به بیش از ۲۴ درصد رسید. حال دیگر آن درآمد ۲۹ هزار تومانی متفرقه خانوار در سال ۱۳۷۱ به بیش از ۱۰٫۷ میلیون تومان در سال ۱۳۹۶ رسیده است. در واقع میزان درآمد متفرقه هر خانوار ایرانی طبق محاسبات رسمی بانک مرکزی طی سال‌های ۱۳۷۱ تا ۱۳۹۶ رشد ۳۶۹ برابری داشته است.
رشد ۳۶۹ برابری درآمد متفرقه خانوار طی سال‌های ۱۳۷۱ تا ۱۳۹۶ درحالیست که در مجموع طی این مدت درآمد کل خانوار ایرانی از ۴۱۱ هزار تومان با رشد ۱۰۶ برابری به ۴۳٫۹ میلیون افزایش یافته است. در واقع شتاب رشد درآمد متفرقه خانوار ایرانی بیش از سه برابر شتاب رشد درآمد کل خانوار ایرانی بوده است.
نکته قابل توجه دیگر این است که در سال گذشته نیز بیشترین رشد سهمی بخش‌های مختلف درآمد خانوار مربوط به همین بخش متفرقه.رشد بیش از ۱۵ درصدی درآمدهای متفرقه خانوار در حالیست که میانگین رشد کل درآمد ناخالص خانوار شهری در سال گذشته ۱۲ درصد بوده است.در واقع به نظر می‌رسد همچنان هم موتور قوی رشد درآمدهای متفرقه روشن است.
پول‌های کثیف اقتصاد ایران
در مورد پول‌های ناشناس اقتصاد ایران، رقم قابل تامل دیگری چند روز پیش منتشر شد. طبق محاسبه مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری حجم پول کثیف در اقتصاد ایران ۱۲ درصد نقدینگی کشور برآورد می‌شود. رقمی که برای سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۸۰ تخمین زده شده است.
با پیش فرض تغییر نکردن سهم این پول‌ها از اقتصاد ایران با توجه به نقدینگی بیش از ۱۵۰۰ هزار میلیارد تومانی اقتصاد ایران می‌توان برآورد کرد حداقل بیش از ۱۸۰ هزار میلیارد تومان پول کثیف در اقتصاد ایران وجود دارد.
درباره بزرگی این عدد می‌توان اشاره کرد کل بودجه یک وزارتخانه اقتصادی مانند وزارت صنعت، معدن و تجارت به ۱٫۵ هزار میلیارد تومان هم نمیرسد. در واقع حداقل بیش از ۱۲۰ برابر بودجه یک وزارتخانه اقتصادی پول کثیف در اقتصاد ایران وجود دارد.
درآمدهای متفرقه، پول‌های کثیف و وجود بیش از شش میلیون شغل غیررسمی در اقتصاد ایران که آمارش را صراحتا وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی اعلام کرده نشان می‌دهد در کنار اقتصاد رسمی ایران، اقتصادی در حال شکل‌گیری است که می‌تواند یکی از مهمترین آسیب‌های اقتصاد رسمی ایران ناشی از رشد همین بخش غیررسمی باشد. طبعا با تداوم رشد این بخش تصمیم‌گیری‌ها نیز سخت‌تر خواهد شد و به همین دلیل شاید بهتر باشد پیش از اتخاذ تصمیمات مهم اقتصادی کشور ابتدا تلاش‌های بیشتری برای شناسایی این پول‌های نامشخص اقتصاد ایران صورت بگیرد.
