سکوت جهانگیری نشانه چیست؟ /درسی از مکتب خمینی برای نحوه مواجهه با اقلیت‌ها/ریزگرد‌ها به شمال می‌آیند؟ /افزایش ۳۴ درصدی معاملات مسکن درتهران/ترامپ دنبال برخورد نظامی است/بن‌بست استراتژیک بازیگران آشوب ساز در منطقه

نجات همدستان بابک زنجانی از اعدام، استراتژی سکوت جهانگیری، پیام فرمانده سپاه به فرمانده ارتش مبنی بر وحدت ارتش و سپاه، دولت در انتظار تکمیل کابینه، افزایش ۳۴ درصدی معاملات مسکن درتهران، گزارش هایی از افتتاح نمایشگاه مطبوعات و سخنان جهانگیری و حواشی عدم حضور حسن روحانی درآن از محورهایی بود که موضوع گزارش‌های خبری و تحلیلی روزنامه‌های امروز قرار گرفته است:

به گزارش تابناک، روزنامه‌های امروز یکشتبه هفتم آبان، همزمان با آغاز به کار نمایشگاه مطبوعات گزارش هایی از این نمایشگاه و اظهارات اسحاق جهانگیری درباره حمایت دولت از رسانه‌های مستقل و شجاع را منتشر کردند. روزنامه دولتی ایران تیتر «دولت حامی رسانه‌های شجاع و مستقل است» را به نقل از جهانگیری در صفحه اول خود قرار داد و روزنامه جوان گفته جهانگیری مبنی بر اینکه «رئیس‌جمهور کار واجب‌تر از نمایشگاه مطبوعات داشت نیامد» را تیتر کرد. اشاره روزنامه جوان به عدم حضور نامالوف رئیس جمهور در مراسم افتتاحیه این نمایشگاه است.

خراسان نیز این گفته جهانگیری «هنر رسانه به صدا درآوردن به موقع زنگ هاست» را تیتر گزارش خود از روز آغاز به کار نمایشگاه مطبوعات برگزید.

موضوع سپنتا نیکنام و یادداشت‌ها و تحلیل هایی درباره آن، وحدت برادرانه ارتش و سپاه و فرجام دو وزیر و تکمیل کابینه دوازدهم از دیگر محورهایی است که برجسته‌تر از سایر اخبار در صفحات نخست روزنامه‌ها منعکس شده است.

در ادامه، یادداشت‌ها و گزارش هایی با موضوعات مختلف دیگر که در روزنامه‌های امروز چاپ و منتشر شده است را مرور می‌کنیم:

اعتماد در بخشی از گزارش خود با عنوان استراتژی سکوت به بررسی جایگاه اسحاق جهانگیری در دولت و بین اصلاح طلبان پرداخت و نوشت:حضور یک اصلاح‌طلب شناسنامه‌دار بر جایگاه دومین مرد قدرتمند پاستور پیش‌بینی فشارهای گوناگون را سخت نمی‌کرد، اما استرات‍ژی مرد شماره دو دولت سکوت بود.

در سال‌های دولت یازدهم جهانگیری بدل به اصلاح‌طلبی شد که حالا همه از رابطه مناسبش با مقامات ارشد نظام هم خبر داشتند. او به سمت فرماندهی قرارگاه اقتصاد مقاومتی انتخاب شده بود و این انتخاب محصول هرچه بود ربطی به حضور او در یک تشکل سیاسی لیبرال مسلمان نداشت. چه آنکه در سرمای رابطه اصلاح‌طلبان و حاکمیت هم او به همراه موسوی لاری و مجید انصاری در بهمن ٩١ به دیدار رهبری انقلاب رفته بود.

اگرچه جهانگیری در قالب دیدارهای رسمی و کاری در این مدت بار‌ها با رهبری انقلاب دیدار و جلسه داشت، اما جنس دیدار زمستان ٩٥ با دیدارهای قبلی تفاوت داشت. جهانگیری این‌بار رفته بود تا درباره رابطه اصلاح‌طلبان با رهبری حرف بزند. دیداری که مسوولیتی تازه بر دوش او گذاشت روایتش از آن دیدار این‌گونه بود: «البته ارتباط همیشه بوده است اما، از سال ٨٨ به بعد مقداری این ارتباط دچار مشکل شد. وقتی هم در همانجا توضیح داده شد ایشان{رهبر انقلاب} در پاسخ به طرح این موضوع گفتند که از طرف ما که اصلا قطع رابطه‌ای نبوده و ما مشکلی نداریم حال اگر تمایل دارید که ارتباطی از سوی دوستان باشد، خود شما (بنده) باشید.»

جهانگیری حالا نه‌فقط نماینده اصلاح‌طلبان در دولت که راه ارتباطی آن‌ها با رهبری معظم انقلاب نیز شده بود.

اما اندکی قبل از انتخابات ٩٦ داستان تازه‌ای از شایعه رابطه شکرآب روحانی و جهانگیری منتشر شد. حضور یک کاندیدا در کنار روحانی اصرار اصلاح‌طلبان بود گرچه همان زمان زمزمه‌های نارضایتی روحانی از این طرح شنیده می‌شد. می‌گفتند روحانی راضی به کاندیداتوری‌اش نیست. هرچه بود روز شنبه ٢٦ فروردین ١٥ دقیقه مانده به اتمام نام‌نویسی برای انتخابات ریاست‌جمهوری درهای وزارت کشور بسته شد، اما اسحاق جهانگیری هنوز از پله‌های ستاد انتخابات پایین نیامده بود تا صفحه نخست شناسنامه‌اش را روبه‌روی لنز دوربین عکاسان بگیرد. همه منتظر تصمیم مهم مرد شماره دو دولت بودند. در حالی که محمدباقر قالیباف در سالن برای خبرنگاران سخنرانی می‌کرد، خبر حضور جهانگیری در ستاد انتخابات منتشر شد تا خبرنگاران سخنرانی تکنوکرات اصولگرا را نصفه و نیمه ر‌ها کنند و به استقبال جهانگیری بروند و برای نخستین بار فریم عکسی را از ثبت‌نام معاون اولرییس‌جمهوری در یک انتخابات به ثبت برسانند.

«در کنار روحانی هستم» نخستین رونمایی جهانگیری از نقش محول‌شده پس از ثبت‌نام بود؛ گزاره‌ای که حضور در سایه جهانگیری را به اثبات می‌رساند. تصمیمی که آنقدر برای معاون اول سخت بود که از آن به عنوان سخت‌ترین تصمیم زندگی سیاسی‌اش یاد کند و دیر رسیدن به ستاد انتخابات را توجیه. این تصمیم، اما باز به شایعات دامن زد؛ شایعه اختلاف میان معاون و رییس.

با این حال اسحاق جهانگیری باز هم استراتژی سکوت پیش گرفت و ترجیح داد به همه شبهات و شایعات در مناظرات پاسخ دهد. زمانی که حسن روحانی تصمیم گرفته بود آرام‌تر از مناظرات سال ٩٢ باشد جهانگیری تمام قد پشت دولت روحانی ایستاد و به مرد شماره یک مناظره اول مبدل شد.

مناظره‌های اردیبهشت ٩٦ نگاه‌ها به جهانگیری را تغییر داد. بدنه اجتماعی اصلاحات او را به عنوان کاندیدای مطلوب پذیرفته بودند و حتی جسته‌گریخته می‌گفتند کنار رفتن جهانگیری چندان هم به صلاح نیست. او چنان درخشیده بود که اصولگرایان گمان می‌کردند می‌توانند با برجسته کردنش روحانی را کنار بزنند. جسارت اصلاح‌طلبانه او مقبول افتاده‌بود از همین روی او بیش از ٤ سال مانده تا انتخابات ١٤٠٠ به یک کاندیدای بالقوه تبدیل شد. اصلاح‌طلب اهل تساهلی که هم ارتباط خوبی با حاکمیت دارد و هم مطالبات بدنه‌اجتماعی خاستگاهش را به خوبی می‌شناسد.

باید به انتظار نشست و دید اصلاح‌طلبان چه واکنشی در قبال سکوت جهانگیری خواهند داشت؟

 روزنامه همدلی در گزارشی که در آن خبر از احتمال رسیدن ریزگرد‌ها به شمال ایران می‌دهد نوشت: معاون سازمان محیط زیست به «همدلی» می‌گوید: موافق مطالبه‌گری مردم برای حفظ محیط زیست‌شان هستم.

دیروز یک زنجیره انسانی از دانشجویان در استان گلستان (در جزیره آشوراده) تشکیل شد تا پیام خود را برای نجات خلیج گرگان، به گوش مسئولان برساند تا آن‌ها از پس‌رَوی دریای خزر در کرانه شرقی آن، جلوگیری کنند. 

این اتفاق، که هم‌زمان با روز جهانی تغییرات اقلیمی رخ داد، شاید واپسین فریادهای خلیج گرگان بود که فاصله چندانی با خشکی کامل ندارد؛ عمق خلیج گرگان که در برخی نقاط به حداکثر سه متر می‌رسید، اینک در اثر رسوب‌گذاری، به یک و نیم متر کاهش پیدا کرده است و به همین دلیل، به سمت نابودی پیش می‌رود.

مسعود باقرزاده کریمی، معاون سازمان حفاظت از محیط زیست، در گفت‌وگو با «همدلی» از چنین زنجیره‌های انسانی و این اعتراضات مدنی برای حفظ محیط زیست، استقبال هم می‌کند و می‌گوید: «این‌که زنجیره انسانی یا هر شکلی از مطالبه‌گری درمردم در اقشار مختلف به‌وجود بیاید، ما به چشم یک فرصت و ظرفیت به آن نگاه می‌کنیم؛ شما می‌دانید که در همه کشورها، از‌جمله ایران، بخش‌های توسعه‌ای چه به لحاظ تعداد و چه حجم فعالیت‌ها قابل مقایسه با بخش‌های حفاظتی نیستند؛ در همه دولت‌ها مثلاً ۱۵ وزارت‌خانه توسعه‌ای و یک وزارت‌خانه حفاظتی هست؛ بنابراین همیشه حفاظت و حمایت از منابع طبیعی، اپوزیسیون و در اقلیت بوده؛ بنابراین آن‌چه حفاظت می‌کند یکی قانون است و دیگری مطالبه‌گری مردم. 

او توضیح می‌دهد که با توجه به روحیه و سابقه کارش، همیشه از این جریانات به عنوان فرصت استفاده کرده؛ «مسئولیت کمیته ملی کنوانسیون رامسر را برعهده دارم و حتی دبیرخانه NGO‌ها را برای همین مواقع راه‌اندازی کرده‌ام؛ پس به لحاظ شکل کاری، این ماهیت عالی است؛ اول این‌که دانشجو‌ها هستند، خیلی خوب است؛ دانشجو‌ها قشر مطالبه‌گر، تحصیل‌کرده و چارچوب‌دار هستند و ما می‌توانیم با آن‌ها بحث‌های فنی‌مان را هم مطرح کنیم.»

باقرزاده کریمی، اما در مورد خلیج گرگان و آشوراده موضوعاتی را مطرح می‌کند که مردم باید در جریان آن‌ها باشند: «درست است که پس‌روی دریا باعث خشک‌شدن بخش‌هایی از تالاب شده، اما مشکل اصلی در دریا نیست؛ مشکل اصلیِ تالاب در رودخانه‌های ورودی به آن است؛ مشکل ما در خشکی است نه در دریا و این خیلی مهم است که ما هدف‌گذاری‌مان در ساماندهی وضعیت در خشکی باشد؛ بهره‌برداری‌های بی‌رویه از منابع آب بالادست باعث می‌شود آب کمتری به تالاب برسد؛ این کار دیروز و پریروز نیست و ۳۰ سال است که توسعه بی‌رویه رخ داده و زمانی متوجه بحران شدیم که دریا پس‌روی کرد و ورودی آب شیرین تالاب هم کم شد.»

او ادامه می‌دهد که «در دهانه ورودی به تالاب، کلی رسوبات انباشته شده؛ آب به داخل تالاب جریان پیدا نمی‌کند و منحرف می‌شود به اراضی اطراف و هم آن‌ها را تخریب می‌کند و هم به تالاب آب نمی‌دهد و هم تبخیر تالاب شدیدتر می‌شود؛ داریم با وزارت نیرو مذاکره می‌کنیم که اگر بشود حق‌آبه‌ای را اختصاص داد. چطور می‌توانیم آب بیشتری به تالاب برسانیم؟ با رفع موانع و مشکلات.»

آقای باقرزاده کریمی در پایان هم تاکید می‌کند که «من موافق مطالبه‌گری مردم برای حفظ محیط زیست‌شان هستم؛ به این دلیل که در آن‌جا نبودم و در جریانش نیستم، اما مطالبه‌گری برای حفظ محیط زیست خیلی عالی است.»

کارشناسان هشدار داده اند خشکیدن خلیج گرگان می‌تواند علاوه بر خطر جدی کاهش آبزیان بر اقلیم منطقه تاثیر منفی جدی گذاشته و ریزگرد‌ها را در شمال ایران هم به پدیده‌ای جدید تبدیل کند. خلیج گرگان از لحاظ اقتصادی و اکولوژیکی دارای اهمیت بالا و به عنوان مرکزی تفریحی و شیلاتی مورد استفاده ساکنان منطقه بوده و در بخش‌های تکثیر آبزیان، ماهیان استخوانی و ماهیان غضروفی و جذب پرندگان مهاجرزمستانی نقش مهمی دارد.

روزنامه قانون در گزارشی نحوه مواجهه امام خمینی با اقلیت‌ها را بازخوانی کرد و نوشت: این روز‌ها ماجرای لغو عضویت سپنتا نیکنام، عضو زرتشتی شورای شهر یزد به ماجرایی تازه در عالم سیاست ایران تبدیل شده‌است. ماجرایی که فضای کشور را با هزاران مشکل، به سمت حاشیه می‌برد. در این بین، انتقادات فراوانی به عملکرد شورای نگهبان در برخورد با این هم‌میهن زرتشتی صورت گرفت و قوای مقننه و مجریه نیز قول دادند معضل پیش آمده را پیگیری کنند. اما روز گذشته مجید انصاری، معاون پیشین رییس‌جمهور و از نزدیکان بیت امام (س) با انتشار مطلبی، اقدام شورای نگهبان را زیر سوال برد و گفت: «این اقدام برخلاف اندیشه‌های حضرت امام خمینی (س) است». در همین راستا به سراغ بیانات امام (س) درباره اقلیت‌ها به ویژه زرتشتیان رفتیم تا صحت سخنان انصاری را دریابیم. حق با وی بود و امام (س) نگاهی متفاوت بافقهای شورای نگهبان و دیوان عدالت اداری دارد.

از طرف دیگر ایشان در مصاحبه با نماینده مجله عربی زبان «القوم‌العربی» در تاریخ ۲۰ / ۸ / ۵۷ نیز تاکید کرده بودند: «تمام اقلیت‌های مذهبی در ایران برای اجرای آداب دینی و اجتماعی خود آزادند و حکومت اسلامی، خود را موظف می‌داند تا از حقوق و امنیت آنان دفاع کند و آنان هم مثل سایر مردم مسلمان ایران، ایرانی و محترم هستند».

اما در برابر این اعلام وحدت و ارادت زرتشتی‌های ایرانی به امام خمینی (س) و جمهوری اسلامی، بیان رئوفانه و مدبرانه حضرت امام (س) درسی عظیم برای تمام مدعیان انقلابی‌گری و آزادگی است. ایشان خطاب به حضار می‌فرمایند: «من از آقایان تشکر می‌کنم. آقایان همه اقلیت‌ها مطمئن باشند که اسلام با اقلیت‌ها همیشه به طور انسانی، به طور عدالت، رفتار کرده است و همه در رفاه هستند. این‌ها هم مثل سایر اقلیت‌ها جزیی از ملت ما هستند و ما و آن‌ها با هم در این مملکت زندگی می‌کنیم و رفاه همه حاصل خواهد شد. رمز این پیروزی که وحدت کلمه است باید حفظ بشود. ما در محل خودمان، شما در محل خودتان، سایر طبقات همین طور، همه کوشا باشیم که این ایرانی که الان دست ما داده اند و خرابه‌ای است، همه با هم و با فعالیت، همه دست به هم بدهیم و این ایران خراب را از سر بنا بکنیم. این‌ها تمام ذخایر ما را بردند. جواهرات ما را یک مقداری اش را آن پدر برد، و بیشترش را این پسر و اتباعش بردند. میلیارد‌ها پول از اینجا به بانک‌های خارج منتقل کردند، که از آن‌ها پس گرفته خواهد شد. شاه را خواهیم خواند به ایران، یا محاکمه و اموالش را ضبط خواهیم کرد. برای اینکه آن‌ها اموال نداشتند. این اموال اموالِ ملت است. شما هم که زرتشتی‌ها هستید و همیشه خدمتگزار این ملت و این مملکت بودید، باید به کار خودتان ادامه بدهید و وحدت کلمه را حفظ کنید. از خداوند تعالی توفیق همه ملت ایران را خواهانم». (صحیفه امام، ج. ۶، ص: ۱۹۲)

حال چه شده‌است که عده‌ای خود را از امام امت (س) جلوتر دیده و در روزگاری که دشمنان و بدخواهان نظام اسلامی و مردم ایران به دنبال تخریب و ضربه وارد کردن به ایران هستند، اقداماتی را در دستور کار قرار می‌دهند که بیش از هر موضوع دیگری می‌تواند مشکل ایجاد کند. به نظر، امروز دیگر دوران برخوردهای قهری و نگاه‌های یک‌جانبه‌نگری نیست و آن‌هایی که در مسند‌های تصمیم‌گیری نشسته‌اند باید بدانند که مردم در برابر اقدامات‌شان واکنش نشان داده و اقداماتی را که اندکی رنگ و بوی دوری از عقل جمعی داشته باشد، رد می‌کند. امیدواریم همان‌گونه که مسئولان کشور معتقدند، فقهای شورای نگهبان نیز مُر قانون را در دستور کار خود قرار دهند و با برداشت‌های شخصی، فضای جامعه را آشفته نکنند.

 خراسان نوشت: بانک مرکزی از رشد ۳۴ درصدی معاملات مسکن تهران در مهرماه امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته خبر داد. این میزان رشد ماهانه معاملات مسکن نسبت به مدت مشابه سال گذشته در طول سه سال اخیر بی سابقه بوده است. به گزارش بانک مرکزی، متوسط قیمت خرید و فروش یک متر مربع زیربنای واحد مسکونی معامله شده از طریق بنگاه‌های معاملات ملکی شهر تهران ۴۷. ۹ میلیون ریال بود که نسبت به ماه مشابه سال قبل ۸. ۷ درصد افزایش نشان می‌دهد. گزارش تحولات بازار مسکن شهر تهران که برگرفته از آمارهای خام سامانه ثبت معاملات املاک و مستغلات کشور است، توسط اداره بررسی‌ها و سیاست‌های اقتصادی بانک مرکزی تهیه و منتشر می‌شود.

براساس این گزارش همچنین میزان معاملات مسکن تهران در هفت ماه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته با ۶. ۳ درصد افزایش به ۹۹ هزار مورد رسید. بررسی توزیع تعداد واحدهای مسکونی معامله شده به تفکیک عمر بنا در مهرماه سال ۹۶ حاکی از آن است که واحدهای تا پنج سال ساخت با سهم ۴۶. ۲ درصد بیشترین سهم از واحدهای مسکونی معامله شده را به خود اختصاص داده اند. سهم مذکور در مقایسه با مهرماه سال قبل ۵. ۳ واحد درصد کاهش یافته و در مقابل به سهم واحدهای با قدمت ۶ تا ۱۰ سال و بیش از ۱۵ سال افزوده شده است.

فریدون مجلسی دیپلمات سابق و تحلیلگر مسائل بین‌المللی دربخشی از گفتگوی خود با روزنامه آرمان درباره امکان کشیده شدن تنش بین ایران و آمریکا در دوران ترامپ به تنش نظامی می‌گوید: احتمال این مسأله خیلی زیاد و به نظر من برخورد نظامی بین ایران وآمریکا جدی‌تر از گذشته شده است. متأسفانه برخی از مخالفان داخلی، برجام را به منزله سازشکاری تلقی کرده، به همین دلیل ابایی از افزایش تنش‌ها ندارند. البته این نکته را نیز باید در نظر داشت که برخورد نظامی بین ایران و آمریکا به صورت زمینی نخواهد بود. اگر رویارویی صورت بگیرد، به صورت زمینی باشد، ایران با فداکاری‌های نیروی انسانی خود آمریکا را از حمله نظامی به‌ایران پشیمان می‌کند. آمریکا هم به این مسأله آگاهی دارد و به همین دلیل تلاش خواهد کرد از برخورد زمینی با ایران پرهیز کند. 

ترامپ به دنبال آتش گشودن به منطقه خاورمیانه و به خصوص ایران است. برخی عنوان می‌کنند ممکن است بین ایران و آمریکا به صورت اتفاقی جنگ صورت بگیرد، اما جنگ نظامی هیچ گاه به صورت اتفاقی صورت نمی‌گیرد و دو طرف باید سیاست‌های کشور خود را در جنگ دنبال کنند تا اتفاق بیفتد. من معتقدم تندرو‌ها باید سیاست خود را تعدیل کنند و با شعارهای کلیشه‌ای آتش بیار معرکه جنگ نشوند. باید مراقب باشیم که نتوانند آهسته‌آهسته ما را به جنگ بکشانند. من قصد مقایسه ندارم، اما چه کسی فکر می‌کرد سوریه که زمانی یکی از بهترین حکومت‌های عربی را داشت امروز به این وضعیت دچار شود و خون بسیاری از انسان‌های بی‌گناه در این کشور به زمین ریخته شود. چه کسی فکر می‌کرد کشور ثروتمند عراق که روزی ادعای سروری بر همه کشورهای عربی را می‌کرد، امروز به این وضعیت فلاکت‌بار دچار شود. عراقی‌ها و سوری‌ها هم هیچ گاه فکر نمی‌کردند چنین روزهایی را در کشور خود ببینند، اما آهسته آهسته وارد مسیری شدند که نتیجه‌ای جز فلاکت و بدبختی نداشت. ممکن است به مرور زمان دامنه درگیری‌ها را به طرف کشورمان گسترده کنند تا ایران را مستقیما درگیر کنند. پس از مدتی وقتی به خود نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که به صورت ناخودآگاه در یک جنگ بزرگ و گسترده قرار گرفته‌ایم.

روزنامه جوان در گزارشی به بن‌بست استراتژیک بازیگران آشوب ساز در منطقه پرداخته و نوشت: یکی از سؤال هایی که در فضای پسا داعش در غرب آسیا قابل طرح است اینکه اگر داعش را یک پروژه فرض کنیم در این صورت باید گفت: کسانی که تاکنون از پروژه داعش یا پروژه تروریسم تکفیری نفع می‌بردند، چگونه جای خالی آن را پرخواهند کرد؟ پیش از پاسخ به این سؤال اشاره به این نکته لازم است که در ابتدای ظهور داعش (که زمینه را برای انواع مختلفی از گروه‌های تکفیری در سوریه فراهم کرد) خیلی‌ها برای استفاده از ابزاری از آن برنامه‌ریزی کرده بودند که از جمله آن‌ها می‌توان به رژیم صهیونیستی، کشورهای غربی و در رأس آن امریکا، برخی ازکشورهای عربی مانند قطر و عربستان و امارات یا برخی دیگر از کشورهای منطقه مانند ترکیه و حتی حکومت محلی کردستان عراق اشاره کرد.

اما به مرور این بازیگران به استثنای رژیم صهیونیستی یکی پس از دیگری از ابزار داعش و تروریسم تکفیری دست کشیدند و سعی کردند فاصله خود را از آن حفظ کنند. بر این اساس همچنان که به نظر می‌رسد در وضعیت پسا داعش رژیم صهیونیستی بیشترین خسران را از فقدان داعش و تروریسم تکفیری در منطقه احساس می‌کند و در تلاش است خلأ آن را به طریقی پرکند. هرچند داعش و دیگر گروه‌های تکفیری به زعم خود تصور می‌کردند که برای تحقق آرمان‌های مذهبی خود همچون احیای خلافت تلاش می‌کنند، اما مأموریتی که بازیگران آشوب‌ساز صحنه و در رأس آن‌ها رژیم صهیونیستی برای این گروه‌ها تعریف کرده بودند این بود که موازنه‌ای را در برابر گروه‌های شیعی منطقه و در رأس آن حزب‌الله برقرار کنند و با درگیری با یکدیگر توان همدیگر را به تحلیل ببرند. آن‌ها تصور می‌کردند در این صورت موقعیت منطقه‌ای محور مقاومت و در رأس آن ایران نیز تضعیف می‌شود. 

حال که این پروژه به شکست انجامیده خیلی از کسانی که به طور مستقیم و غیرمستقیم در پروژه داعش و تروریسم تکفیری دست و نقش داشتند در رویکرد خود بازنگری کرده‌اند، اما چهار بازیگر آشوب‌ساز منطقه یعنی دولت لرزان ترامپ در امریکا، کابینه افراطی نتانیاهو در فلسطین اشغالی و دولت نوپا و بی‌تجربه محمد بن سلمان در عربستان و دولت محمد بن زاید در امارات همچنان به آشوبگری‌های خود ادامه می‌دهند و برهمین اساس برای ترسیم دورنمای آشوب در فضای پسا داعش باید سراغ سیاست‌های این چهار بازیگر رفت. این چهار بازیگر از یک طرف احساس می‌کنند که باید برای تغییر معادلات در منطقه دست به کار شوند، اما از طرف دیگر می‌بینند که تقریباً همه برگه‌های بازی و اهرم‌های فشار خود را به مصرف رسانده‌اند، لذا خود را در یک بن‌بست استراتژیک احساس می‌کنند. خروج از این بن‌بست مستلزم اصلاح رویکردهای گذشته است و اگرچه امکان آن برای عربستان و امارات وجود دارد، اما تاکنون هیچ نشانه جدی از سوی این دو کشور نیز مشاهده نشده و محتمل‌ترین سناریو این است که این چهار بازیگر همچنان برای آشوب‌سازی در فضای پسا داعش تلاش می‌کنند و احتمال توسل به اقدامات غیرمتعارف از جمله اقدامات تروریستی در مراکزحساس و علیه اشخاص کلیدی وجود دارد.