آیا بخاری مجهز به ODS مانع «مرگ خاموش» می‌شود؟

بررسی نمودار شمار جان باختگان مرگ خاموش در دو سال گذشته، حکایت نگران کننده‌ای است؛ نموداری که در بهمن ماه به اوج رسیده و در ماه پایانی سال ـ که سرما می‌شکند ـ تنه به تنه سردترین ماه پاییز می‌زند تا هر چه نسبت به تکرار آن هشدار داده شود، کم به نظر برسد.

به گزارش «تابناک»، در سال‌های اخیر، مجهز بودن برخی بخاری‌ها به سیستم ODS (هشدار کمبود اکسیژن) تبدیل به موضوعی شده که به عنوان برتری برخی بخاری‌های گازی، به ویژه از نوع بدون دودکش مطرح شده و گاه به گونه‌ای تبلیغ و معرفی می‌شود که برخی گمان می‌کنند این وسیله، ایمنی کامل برای پیشگیری از مرگ خاموش ناشی از گاز منوکسیدکربن فراهم می‌آورد.

اینجاست که روز به روز استفاده از بخاری‌های بدون دودکش رایج‌تر شده و ‌گاه ایمنی کاذبی که در ذهن استفاده کنندگان از این وسایل نقش بسته، به «مرگ خاموش» گره می‌خورد، چراکه بر خلاف باور ایشان، بخاری‌ها مجهز به سامانه ODS به رغم ایمن‌تر بودن، هنوز وسیله گازسوزی هستند که در کنار گرما، منوکسید کربن هم تولید می‌کنند و پتانسیل مرگ آفرینی دارند.

اما راز این حقیقت هنگامی آشکار می‌شود که بدانیم سیستم ODS تنها نسبت به کاهش سطح اکسیژن حساس است و کاری به میزان منوکسید تولید شده در فرایند سوختن گاز ندارد؛ یعنی اگر سطح اکسیژن که در حالت معمول نزدیک ۲۱ درصد است، به کمتر از ۱۸ درصد برسد، ODS عمل کرده و با قطع جریان گاز ورودی، بخاری خاموش می‌شود؛ حال آنکه در پدیده گاز گرفتگی با گازی سمی روبه‌رو هستیم که در حجم بسیار بسیار پایین مرگ آور است.

ماجرا زمانی ملموس‌تر خواهد شد که بدانیم در شرایطی که برای نشان دادن سطح اکسیژن از «درصد» استفاده می‌کنیم، «درصد» برای نشان دادن میزان خطر آفرینی منوکسید کربن بسیار بسیار بزرگ بوده و برای نشان دادن سطح گاز منواکسید کربن (همان قاتل نامرئی) از ppm [یعنی یک در میلیون] بهره گرفته می‌شود؛ با این تناسب ریاضی که یک درصد برابر با ده هزار ppm خواهد بود.

به عبارتی بهتر، بهره‌گیری از این وسیله کارآمد، تنها هنگامی سودمند خواهد بود که به عنوان یک سیستم مکمل ایمنی بدان نگریسته شود که در این صورت کارآیی آن به هیچ وجه قابل چشم پوشی نیست؛ اما اینکه تصور کنیم این سامانه همچون فرشته نجات ظاهر شده و مانع از بروز گازگرفتگی و به دنبال آن، جان باختن ناشی از مسمومیت گاز منوکسید کربن خواهد شد، خطایی است نابخشودنی، چراکه شواهد و قرائن نشان داده در مواردی گازگرفتگی در جایی اتفاق افتاده که بخاری مجهز به این سیستم وجود داشته و ODS در زمان تعریف شده عمل کرده است، ولی در این فاصله یک یا چند نفر قربانی گاز CO شده‌اند. اینجاست که باید پرسید آیا سیستم ODS اشکال داشته و مقصر است یا خیر؟


دکتر جواد نوفرستی، رئیس کارگروه پیشگیری از مرگ‌های خاموش ناشی از گاز CO در شورای سیاستگذاری جامعه ایمن در این باره می‌گوید: پاسخ به چنین پرسشی، مستلزم یک محاسبه ساده ریاضی است. به این صورت که اگر سطح اکسیژن خانه (مغازه یا...) تنها ۱ درصد کاهش یافته و از ۲۱% به ۲۰% رسیده و مثلا به دلیل عدم استفاده درست و ایمن از وسایل گرمایشی، غیر استاندارد بودن دودکش یا جدا شدن آن از وسیله گازسوز یا دیوار، عدم کارکرد صحیح دودکش و... قاتل نامرئی جای این یک درصد اکسیژن را بگیرد، با ده هزار ppm منوکسید کربن روبه‌رو خواهیم بود که می‌تواند در چند دقیقه، ساکنان اتاقی را قربانی کند؛ با این یادآوری که بدیهی است کاهش یک درصدی اکسیژن محیط منجر به عمل کردن سیستم ODS نشده است.

وی می‌افزاید: به زبان ساده، از آنجایی که سیستم ODS نسبت به انتشار گاز منواکسید کربن حساس نیست، نمی‌توان وجود آن در یک وسیله گازسوز را مترادف با دور کردن خطر قاتل نامرئی دانست. برای همین، از یکی دو سال گذشته، بنا بر استانداردهای جدید، به‌کارگیری سیستمی با نام سنسور کلاهک تعدیل در همه بخاری‌ها و آبگرمکن‌ها الزامی شده است تا اگر دودکش خوب کار نکرد یا دود یا محصولات احتراق به داخل محصول پس زد، دمای کلاهک تعدیل بالا رفته و سنسور، فرمان قطع جریان گاز و خاموش کردن وسیله گازسوز را بدهد.

این استاد دانشگاه می‌افزاید: البته جای تأسف است که به علت اشکال اساسی دودکش‌های ساختمان‌ها، برخی از مردم یا سرویس کاران غیر مجاز، این سنسور را قطع می‌کنند. این در حالی است که خاموش شدن وسیله گازسوز توسط این سیستم یا سنسور حرارتی، هشداری برای آنهاست که دودکش وسیله گازسوز (رابط‌های درون ساختمان یا داخل دیوار یا بخش بیرونی ساختمان و یا کلاهک بالای پشت بام) اشکال دارد، مکش مناسب ندارد یا مکش آن مختل شده و در کل، جان ساکنین آن محل در خطر مرگ است.

نوفرستی در ادامه با اشاره به راهکارهای مقابله با خطر گازگرفتی می‌گوید: باید در نظر داشته باشیم که حتی اگر وسیله گازسوز علاوه بر سیستم ODS، به سیستم سنسور دود یا کلاهک تعدیل نیز مجهز باشد، باز نباید خیالمان از بابت گازگرفتگی راحت باشد، چون اگر دود یا محصولات احتراق از محل اتصالات دودکش درون ساختمان به محیط خانه انتشار یابد، این سنسور‌ها نجات بخش نخواهند بود؛ بنابراین، توصیه تکمیلی این است که از سیستم‌های هشدار دهنده و حتی قطع کننده جریان گاز (CO Detector) از نوع استاندارد استفاده کنیم تا ضریب ایمنی افزایش یابد؛ هر چند هنوز استاندارد بودن این ابزار‌ها به دلیل نبود بستر آزمون محقق نشده است.

وی در پایان با تأکید بر رعایت اصول ایمنی در استفاده از وسایل گازسوز، می‌گوید: افزون بر هشدار دهنده‌های گوناگون، باید گفت که بر پایه مباحث ۱۷ و ۱۴ مقررات ملی ساختمان، بهتر آن است که ـ به ویژه در واحدهای مسکونی کوچک (با مساحت کمتر از ۶۰ متر مربع) و حتی ساختمان‌های عمومی بالای ده واحد ـ از سیستم‌های گرمایشی دارای دودکش دوجداره و با محفظه احتراق بسته (یا روم سیلد که تخلیه دود و مکش هوا در آن‌ها از طریق یک دودکش دوجداره صورت گرفته و غالبا به یک فن جهت تسریع در این امر مجهز هستند) استفاده کنیم تا هوای خانه توسط وسیله گازسوز مصرف نشود، ولی توصیه اکید این است که همچنان همه جوانب ایمنی در استفاده از وسایل گاز سوز بررسی شود.