ایران و عربستان پس از حمله اسرائیل به قطر به هم نزدیک‌تر شدند/ توافق امنیتی ۲۰۰۱ فعال شده است
روابط سعودی-ایران در طول جنگ اسرائیل علیه غزه و حمله تل‌آویو به ایران پایدار مانده و هر دو کشور توانسته‌اند از سرریز شدن ناپایداری منطقه‌ای جلوگیری کنند. در یک حرکت مثبت، توافق همکاری امنیتی سال ۲۰۰۱ نیز دوباره فعال شده است.
به گزارش سرویس بین الملل تابناک، «نیو عرب» در مقاله‌ای به بررسی روابط ایران و عربستان بعد از حمله رژیم صهیونیستی به قطر پرداخته که در ادامه آمده است.
با اشاره به روابط گرم‌تر با تهران، ولیعهد عربستان، محمد بن سلمان، چندی پیش علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، را در ریاض به‌میزبانی پذیرفت.
پس از قطع روابط با ایران در سال ۲۰۱۶، روابط دیپلماتیک بین دو کشور با میانجی‌گری چین در سال ۲۰۲۳ از سر گرفته شد و سفر این مقام ارشد ایرانی نشانه‌ای از عادی‌سازی تدریجی روابط بود.
لاریجانی به‌همراه معاون دبیر شورای امنیت ملی در امور بین‌الملل، علی باقری کنی، و مشاور خلیج فارس، محمدعلی بَک، به بررسی تحولات اخیر منطقه و راه‌های گسترش همکاری‌های اقتصادی پرداخت.
به‌صورت جداگانه، وزیر دفاع عربستان، شاهزاده خالد بن سلمان، نیز با لاریجانی دیدار کرد و تلاش‌ها برای دستیابی به امنیت و ثبات مورد بحث قرار گرفت.
با این سفر که عالی‌ترین هیئت ایرانی از زمان ازسرگیری روابط به پادشاهی سعودی محسوب می‌شود، به نظر می‌رسد روابط ریاض و تهران وارد مرحله‌ای معنادار و جدید شده است.
یک دیپلمات اروپایی، که به شرط ناشناس ماندن با «نیو عرب» صحبت کرد، گفت سفر لاریجانی به ریاض در مقام دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران می‌تواند به‌عنوان «ستون سوم حیاتی در یک دنباله راهبردی گسترده‌تر» تلقی شود.
این دیپلمات افزود، بازدید از ریاض پس از بیروت و بغداد، که هرکدام نمادگرایی ژئوپولیتیکی خود را دارند، نشان‌دهنده «تلاش عمدی ایران برای تثبیت یک ساختار جدید امنیتی منطقه‌ای» است.
اهمیت این دیدار
از نظر نمادین، مذاکرات پسین یک تعامل مستقیم نادر بین مقامات ارشد امنیتی دو رقیب دیرینه بود و تعهد ریاض و تهران به کاهش تنش را تأیید کرد.
با این حال، دستور کار جلسه که از امنیت تا هماهنگی انرژی را در بر می‌گرفت، با افزایش اخیر ناپایداری منطقه‌ای مرتبط است.
این دیدار تنها یک روز پس از ملاقات رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، با محمد بن سلمان در حاشیه اجلاس عربی-اسلامی در دوحه در ۱۵ سپتامبر انجام شد و زمان‌بندی آن قابل توجه بود.
کنفرانس اضطراری که در پاسخ به حمله هوایی اسرائیل به مذاکره‌کنندگان حماس در دوحه برگزار شد، ممکن است به تسهیل مشورت‌های سطح بالاتر سعودی-ایرانی کمک کرده باشد، هرچند خود لاریجانی در این اجلاس حضور نداشت.
با این حال، دکتر تئودور کاراسیک، پژوهشگر امور خاورمیانه در بنیاد جامست‌تاون، به «نیو عرب» گفت که گرچه پیشرفت قابل توجهی حاصل شده، روابط سعودی-ایران همچنان «در مرحله‌ای حساس قرار دارد، با اختلافات عمده و کمبود اعتماد، هرچند ظاهر روابط برای همسایگان منطقه‌ای قوی به نظر می‌رسد».
دکتر سینم جن‌گیز، پژوهشگر مرکز مطالعات خلیج فارس در قطر، با مشاهده بهبود مستمر روابط سعودی-ایران گفت که پزشکیان هنگام حمله تلافی‌جویانه ایران به پایگاه آمریکا در قطر با محمد بن سلمان تماس گرفته و این اقدام نشان‌دهنده «عزم برای حفظ کاهش تنش با عربستان» بود.
شاهرخ حاتم، کارشناس روابط بین‌الملل درباره ایران، به «نیو عرب» گفت که این دیدار یک جلسه عادی نبود و ایران به نظر می‌رسید در تلاش برای جلب رضایت عربستان است. وی افزود: این نزدیکی شکننده به کانالی حیاتی برای پیشگیری از تعارض تبدیل شده است.
با این حال، این کارشناس تأکید کرد که اختلافات ژئوپولیتیکی همچنان پابرجا هستند و «تندرو‌ها در ایران» می‌توانند «تنش‌ها را دوباره شعله‌ور کنند» اگر به اقدامات نیابتی در سوریه یا لبنان متوسل شوند.
به گفته حاتم، اینکه رهبری عربستان به دنبال گفت‌و‌گو است، نشان می‌دهد که «چقدر جدی وضعیت کنونی را ارزیابی می‌کنند» و خواهان کاهش تنش هستند.
یک دیپلمات اروپایی، که به‌صورت ناشناس صحبت کرد، گفت که باید سفر لاریجانی را در پرتو رویداد‌های اخیر، به‌ویژه حمله اسرائیل در دوحه، بررسی کرد.
این حادثه پیام روشنی درباره قابلیت اعتماد چتر دفاعی آمریکا برای کشور‌های خلیج فارس ارسال کرد و تهران می‌خواهد «از این فرصت بهره‌برداری کند».
آیا روابط دفاعی سعودی-ایران ممکن است؟
روابط سعودی-ایران در طول جنگ اسرائیل علیه غزه و حمله تل‌آویو به ایران پایدار مانده و هر دو کشور توانسته‌اند از سرریز شدن ناپایداری منطقه‌ای جلوگیری کنند.
در یک حرکت مثبت، توافق همکاری امنیتی سال ۲۰۰۱ نیز دوباره فعال شده است.
لاریجانی تأیید کرد که همکاری دفاعی در مذاکرات اخیر مورد بحث قرار گرفت و اجرای توافقات قبلی بررسی شده و «از طریق گروه‌های کاری دنبال خواهد شد».
بنابراین، همکاری دفاعی قابل رد نیست، اگرچه ممکن است محدود باشد.
حاتم اشاره کرد که هر دو طرف توافق کرده‌اند همکاری دفاعی را از طریق «گروه‌های اختصاصی» دنبال کنند که به «شکلی سازمان‌یافته‌تر» درخواهند آمد. او افزود که در این چارچوب «توافق هسته‌ای پاکستان با عربستان و سایر کشور‌های خلیج فارس می‌تواند در آینده امنیتی [ایران]جای گیرد».
به گفته او، گفت‌وگوی امنیتی و مدیریت ریسک باید ادامه یابد، اما یک اتحاد دفاعی رسمی «به‌ویژه تا زمانی که آمریکا شریک امنیتی باقی بماند، بعید است».
در ارزیابی دکتر سینم جن‌گیز، هنوز «راه طولانی» برای روابط دفاعی دوجانبه وجود دارد، اما امکان همکاری دفاعی وجود دارد اگر سازوکار‌های مرتبط ایجاد شوند.
حاتم گفت که احتمال نزدیک‌تر شدن همکاری دفاعی عمدتاً به چشم‌انداز تهدید منطقه‌ای بستگی دارد و زمانی تحقق می‌یابد که ایران «دیگر به‌عنوان رقیب منطقه‌ای دیده نشود بلکه یک هم‌پیمان بالقوه محسوب شود». در حال حاضر، ایجاد یک اتحاد دفاعی رسمی بعید است.
به نظر دیپلمات اروپایی، تهران این تعامل مجدد را نه تنها به‌عنوان راهی برای تثبیت روابط با ریاض می‌بیند، بلکه احتمالاً «برای تسهیل کاهش تنش هم‌زمان با پاکستان» نیز می‌تواند باشد.
با توجه به اینکه ایران و عربستان اغلب برای کسب نفوذ در پاکستان رقابت کرده‌اند، هرگونه نزدیکی بین آنها می‌تواند راه را برای «یک دینامیک منطقه‌ای تعاملی‌تر شامل اسلام‌آباد» هموار کند.
این دیپلمات توضیح داد که سفر لاریجانی تنها یک اقدام دیپلماتیک نبود، بلکه حرکتی راهبردی برای ایجاد «چارچوب منطقه‌ای مقاوم‌تر» بود و پیش‌بینی کرد که ایران با استفاده از این نزدیکی به سعودی‌ها به‌عنوان یک گام اولیه، «خود را با چشم‌انداز پس از بحران وفق داده و با هم‌راستایی‌های گسترده‌تر منطقه‌ای، شامل پاکستان و احتمالاً چین، تطبیق خواهد داد».
ادامه حیات در آشوب‌های خاورمیانه
با وجود چشم‌انداز مثبت برای تهران و ریاض، ممکن است بی‌ثباتی‌های غیرمنتظره‌ای رخ دهد، به‌ویژه با توجه به آتش‌بس شکننده میان ایران و اسرائیل.
اما اگر روند رو به رشد بین این دو قدرت منطقه‌ای در برابر ناپایداری‌های منطقه‌ای ادامه یابد، می‌تواند به یک رابطه پایدار تبدیل شود، به‌ویژه از طریق همکاری‌های اقتصادی و پروژه‌های مشترک.
از سال ۲۰۲۳، روابط اقتصادی بین دو کشور نیز بهبود یافته و صادرات ایران در سال ۲۰۲۴ حدود ۹۹٪ نسبت به سال قبل افزایش یافته است. در سال ۲۰۲۵، حجم تجارت غیرنفتی سالانه ایران با عربستان حدود ۲۵ میلیون دلار بود.
به نظر دکتر سینم جن‌گیز، با وجود اراده سیاسی آشکار و واقعی در هر دو طرف، اقدامات عملی هنوز کافی نیست، زیرا هیچ «کمیسیون مشترک و سازوکار کاهش تنش» ایجاد نشده است. با این حال، او خاطرنشان کرد که «به نظر می‌رسد اکنون وارد یک لحظه شورای همکاری خلیج فارس-ایران شده‌ایم» چرا که اسرائیل به تهدید فوری‌تر برای منافع شورای همکاری خلیج فارس تبدیل شده است.
پتانسیل ایجاد یک چارچوب پایدار بلندمدت وجود دارد اگر هر دو طرف همکاری را نهادینه کنند و به‌جای تکیه بر جلسات موردی، کمیته‌های دائمی دوجانبه برای تجارت، امنیت یا مسائل محیط‌زیستی ایجاد کنند.
شاهرخ حاتم، کارشناس روابط بین‌الملل، به «نیو عرب» گفت: «این بستگی دارد به اینکه هر دو کشور چگونه از آشوب فعلی برای فراتر رفتن از مسائل صرفاً امنیتی استفاده کنند».
حاتم اشاره کرد که کاهش تنش میان عربستان و ایران را می‌توان «یک نوع جدید از سیستم‌های مدیریت تعارض» دانست، نه یک معماری امنیتی منطقه‌ای جدید، و افزود که «افزودن سلاح‌های هسته‌ای به ساختار امنیتی خلیج فارس باعث شروع رقابتی برای دستیابی و تأمین خواهد شد» و نوعی معماری بازدارنده (MAD) علیه اسرائیل نیز بسته به «پوشش چتر امنیتی» در حال شکل‌گیری است.
یک دیپلمات اروپایی درباره سناریو‌های آینده گفت که توافق پاکستان-عربستان تنها «نمونه نخست» از چگونگی شکل‌گیری بازچینش منطقه‌ای است.
او گفت: «تهران به دنبال جای دادن خود در زمینه منطقه‌ای تازه در حال تحول خواهد بود، به‌ویژه در پی حمله اسرائیل به دوحه».
این تغییرات جاری به ایران فرصتی می‌دهد تا «شراکت‌های منطقه‌ای را بازتعریف کرده و نفوذ خود را فراتر از حوزه‌های سنتی‌اش گسترش دهد».
