حق کودکان بر حریم داده‌ها و فراموشی در فضای مجازی
به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، در جهانی که خاطرات پیش از زبان‌آموزی، حتی پیش از درک خودآگاه، با یک کلیک به ثبت می‌رسند و برای همیشه در حافظه‌ی بی‌زمان اینترنت باقی می‌مانند، کودکی دیگر آن سکوت معصوم و ناپیدای گذشته نیست؛ کودک امروز، از لحظه‌ی تولد تا نخستین واژه، به واسطه‌ی تصاویر، ویدیوها و داده‌هایی که اطرافیانش بی‌محابا در فضای مجازی منتشر می‌کنند، صاحب هویتی دیجیتال می‌شود که نه آن را انتخاب کرده، نه آن را کنترل می‌کند، و نه حتی می‌داند وجود دارد.
اما آیا این «هویت ثبتی ناخواسته» این پرونده‌ی بی‌انتها از عکس‌ها، حالات، اشتباهات، و حتی لحظه‌های خنده‌دار کودکانه حق دارد روزی فراموش شود؟ آیا فرزند ما در آینده خواهد توانست زندگی‌اش را بازتعریف کند بی‌آن‌که در برابر گذشته‌ای دیجیتالی که دیگران برایش ساخته‌اند، زانو بزند؟ در دل این پرسش‌ها، مفهوم «حق بر فراموشی» متولد می‌شود؛ حقی نوظهور، اما ضروری، که ریشه در کرامت انسانی، حریم خصوصی، حق بر هویت مستقل و آینده‌ی اخلاقی جامعه دارد.
برای کودکان، این حق نه فقط یک ترجیح، بلکه سنگ‌بنای امنیت روانی و آزادی در خودشناسی است مبنایی برای این‌که هر انسان، حق داشته باشد گذشته‌اش را بازنگری و در صورت نیاز، بازنویسی یا حذف کند. در حالی‌که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته با تصویب قوانین سخت‌گیرانه چون مقررات حفاظت از اطلاعات عمومی مسیر حمایت از داده‌های شخصی کودکان را هموار کرده‌اند، جامعه‌ی ما هنوز در مرحله‌ای است که انتشار بی‌رویه‌ی تصاویر و خاطرات کودکانه در شبکه‌های اجتماعی نه تنها عادی شده، بلکه به رقابتی اجتماعی و گاه حتی نمایشی فرهنگی تبدیل گشته است.
تصور کنید آینده فرزند شما در دسترس همه دنیا باشد: عکس‌های شیرین دو سالگی، شادی‌های کودکانه، حتی لحظه‌های ناخوش. چیزی که ممکن است امروز به چشم والدین ساده و بی‌خطر بیاید، فردا دامی برای هویت کودک و حتی آینده شغلی و اجتماعی او باشد. در عصر فضای مجازی، اطلاعات تصویری و دیجیتال نه‌تنها از حافظه والدین عبور می‌کنند، بلکه در ابر گوگل‌ها و شبکه‌های اجتماعی ماندگار می‌شوند. کودکان ایرانی چه کودکانی که والدین‌شان با عشق تصاویرشان را منتشر کرده‌اند، چه کودکانی که در ویدیوی مدرسه یا جشن پخش شده‌اند بسیار زود با ساخت هویتی دیجیتال مواجه می‌شوند که ممکن است با رشد شخصیت واقعی‌شان همخوان نباشد.
۱- هویت دوم دیجیتال؛ سایه‌ای بر آینده
مطالعات نشان داده‌اند که محتوای دوران کودکی که در فضای مجازی باقی می‌ماند، می‌تواند منجر به تأثیرات منفی دائمی بر رفتار، اعتماد به نفس و حتی فرصت‌های شغلی شود. این هویت دیجیتال ناخواسته و بدون تصمیم کودک می‌تواند وقتی بزرگ شد، در تضاد با تصویر خودآگاه واقعی قرار گیرد.
۲- خلأ حقوقی؛ نادیده گرفتن حق فراموشی
در اسناد بین‌الملل مانند مقررات حفاظت از اطلاعات عمومی اتحادیه اروپا، حقی به نام «حق فراموش شدن» برای افراد قابل تحصیل است؛ در ایران اما ابزار قانونی مشخصی برای حذف داده‌های کودکی که به انتشار رسیده وجود ندارد. کنوانسیون حقوق کودک نیز ناظر به حق کودک بر حریم خصوصی و حراست از هویت فرهنگی اوست. اما در نظام حقوقی فعلی، والدین محدودیت قانونی جهت حذف خاطره دیجیتال کودک پیش از بلوغ ندارند.
۳- خطرات حریم شکسته‌شده
1. افشاگری ناخواسته: ممکن است کودکی بزرگ شود و تصاویر خصوصی‌اش در فضای عمومی باقی مانده باشد؛ یا خاطرات ناخوشایند در نتایج جست‌وجو ظاهر شوند؛
2. حملات سایبری آینده: کودکانی که بدون اختیار خود در فضای مجازی ثبت شده‌اند، ممکن است هدف باج‌افزار، بازرسی یا نفرت‌پراکنی قرار گیرند؛
3. نابرابری فرهنگی: کودکانی که به اینترنت با شدیدترین استانداردهای حریم خصوصی دسترسی دارند، ممکن است حذف یا ناشناس‌سازی داده‌شان آسان‌تر باشد؛ در حالی که در مناطق محروم یا خانوادهای فاقد سواد دیجیتال، داده‌ها ممکن است برای همیشه در فضای عمومی بمانند.
۴- راهکارهای علمی و سیاستی پیشنهادی
الف) قانونی و حکمرانی:
1. تصویب قانون حق فراموشی کودک: والدین یا کودک پس از رسیدن به سن معین حق داشته باشد حذف داده‌ای را درخواست کند
2. الزام پلتفرم‌ها به حذف داده کودکان: پایگاه‌های خاطرات دیجیتال، شبکه اجتماعی و موتورهای جست‌وجو باید امکان ابزار حذف خودکار اطلاعات کودکی را فراهم کنند؛حداقل تا سن ۱۸ سالگی
3. نظارت قضایی مشارکتی: قوه قضاییه می‌بایست امکان پیگیری حذف داده‌ها را تسهیل کرده و روند رایگان و سریع قانون‌مدار را در نظر بگیرد.
ب) آموزشی-خانوادگی:
1. سواد دیجیتال والدین: آموزش رسمی برای خانواده‌ها درباره خطرات انتشار اطلاعات کودک و چگونگی حذف اطلاعات پیش از رسیدن کودک به بلوغ؛
2. الزام مدارس به حساس‌سازی والدین: قبل از انتشار فیلم یا عکس دانش‌آموزان، موافقت آگاهانه والدین را کسب و مکتوب کنند؛
3. ترویج فرهنگ «آفلاین ماندن تصویری» در برنامه‌های رسانه‌ای کودکانه: ترید فرهنگی برای اولویت ساخت خاطره حقیقی بر ثبت مجازی.
ج) فناوری و فرهنگی:
1. طراحی اپ بومی حریم خصوصی کودک: قابلیتی مانند «حافظه خصوصی کودکی» جهت ذخیره محتوای شخصی والدین با تضمین این که فقط تا پیش از اعطای اختیار کودک باقی می‌ماند.
2. رسانه‌های فرهنگی و مذهبی ترویج حذف اطلاعات: تهیه پادکست، ویدیو و گفتگو درباره مفهوم حریم در اسلام، اخلاق ایرانی و حقوق کودک برای آگاهی کل خانواده‌ها.
اگر کودک امروز را بدون تصمیم به ساخت «هویت دیجیتال» بزرگ کنیم، آینده او را بدون حق فراموشی محکوم به روایت شدن‌های ناخواسته کرده‌ایم. این پیام ممکن است بی‌پروا منتشر شود، ولی پیامدهایش ماندگار خواهند بود.
حق بر فراموشی، حقوقی است برای حمایت از کودک در برابر خاطرات ناخواسته، کاهش آسیب‌های آینده و افزایش توان تصمیم‌گیری واقعی او. کودک ایرانی سزاوار نفس کشیدن در سکوت داده‌های قابل حذف است، نه غرق شدن در تاریخچه‌ای که انتخاب نکرده. با تصویب قوانین، آموزش سواد دیجیتال و توسعه فناوری حمایت‌گر، می‌توانیم کودکی را بازگردانیم به جمع کسانی که توان ساختن هویت دارند نه آن‌هایی که در امتداد داده‌های ابدی دیجیتال محبوس شده‌اند. آینده کشورهای توسعه‌یافته، متعلق به کودکانی است که تصاویر و خاطرات‌شان قابل بازنویسی یا حذف‌پذیر است؛ ایران فردا باید با مشابهت در پشتیبانی قانونی و فرهنگی از کودک، حمایت‌گر حقیقی آن‌ها باشد.
محمدمهدی سیدناصری حقوقدان و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان
تابناک را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید
