هشتاد و چهارمین شهریور سقوط رضا شاه: پیش بینی جالب دکتر مصدق

این که منظور مصدق از «جهنم» چه بوده، در مراجعه به متن کامل سخنرانی‌اش چندان معلوم نمی‌شود؛ چرا که او بیشتر به هزینه‌های بالا و بازدهی کم و نامربوط بودن مسیر «شمال-جنوب» به شهر‌های بزرگ و مراکز اصلی کشور اشاره کرده‌است، چنان که حتی در تندترین تعبیر‌ها هم نمی‌توان اصطلاح «جهنم» را برای آنها به کار برد. این واژه (در تقابل با واژه‌ی بهشت) ناگهان بر زبان او جاری می‌شود و پانزده سال بعد دقیقاً تعبیر می‌شود: متفقین (شوروی، آمریکا و انگلستان) به طمع همین مسیر حیاتی و برای کمک‌رسانی به شوروی علیه آلمان هیتلری، به ایران تجاوز می‌کنند، ایران را اشغال می‌کنند و رضا شاه را برکنار و تبعید می‌کنند. برای رضا شاه که خود بانی و مصرّ احداث این مسیر بود، «جهنم» مگر جز این تعبیر دیگری هم می‌توانست داشته باشد؟

هر چند تجاوز متفقین به ایران، و اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ دلایلی، چون نقش نفت ایران در جنگ، نزدیکی دولت رضا شاه به آلمانی‌ها، و حضور و نفوذ فعال آلمانی‌ها (تکنسین‌ها، بازرگانان و مأموران اطلاعاتی) در ایران هم داشت، اما اگر نقشه‌ی عظیم کمک‌رسانی به شوروی از طریق ایران نبود، قطعاً یا ایران مورد تجاوز و اشغال و تغییر پادشاه قرار نمی‌گرفت و یا این تجاوزگری بسیار دیرتر یا کم‌عمق‌تر روی می‌داد و به احتمال زیاد هرگز به برکناری پادشاه وقت منجر نمی‌شد.

 به هر حال، دولت ایران پیش‌تر رسماً در جنگ اعلام بی‌طرفی کرده بود و تقریباً تمام آلمانی‌های شاغل در ایران را اخراج کرده‌بود و با اندکی فشار به خواست‌های متفقین تن داده بود. اما وجود راه‌آهن شمال-جنوب ایران که نزدیک‌ترین و به صرفه‌ترین و امن‌ترین مسیر کمک‌های تسلیحاتی و تدارکاتی از خلیج فارس به اتحاد شوروی بود، اشغال ایران و تصرف کامل این مسیر را ناگزیر کرد. سه کشور بزرگ بالا، بعد از اندکی ادا و اطوار شبه‌دیپلماتیک دروغین، به ایران تجاوز کردند و رضا شاه را که می‌خواست در عین همدلی با آلمان، کشور را از جنگ و ویرانی دور نگاه دارد برکنار و به آفریقای جنوبی تبعید کردند تا همان‌جا در غربت بمیرد. اگر نفوذ و حکمت و درایت «محمدعلی فروغی» و یارانش نبود، حتی شاید سلطنت پهلوی هم ساقط شده بود.

برخلاف برخی اظهارنظر‌ها که تلاش دارند تا اهمیت «کریدور ایران» در برپاخواستن اتحاد شوروی و پیروزی متفقین را انکار کنند یا اندک نشان دهند، این مسیر نقش قاطع در جنگ بازی کرد، تا آن‌جا که ۴۵ درصد کل کمک‌های آمریکا به اتحاد شوروی، از طریق همین کریدور ارسال شد. به برآورد کارشناسان جنگی، اگر این کمک‌ها به شوروی نمی‌رسید، شوروی حداقل ۱۲ تا ۱۸ ماه دیرتر می‌توانست آلمان را به عقب براند و حتی امکان اشغال مسکو و عقب‌نشینی‌های سنگین ارتش سرخ وجود داشت. ایران «پل پیروزی» متفقین در جنگ جهانی دوم شد، و این مقام تحمیلی و بی‌افتخار، به مدد «راه آهن شمال-جنوب» به دست آمده‌بود: مشهورترین و جنجالی‌ترین دستاورد رضا شاه، که «جهنم»‌ی برای او شد، همان‌طور که «محمد مصدق» پانزده سال پیش‌تر، پیش‌بینی کرده‌بود..

خالد رسول پور