ایران در آستانه تغییر بزرگ مهاجرتی

به گزارش تابناک به نقل از فارس؛ پس از سقوط دولت پیشین افغانستان در سال ۲۰۲۱ و بازگشت طالبان به قدرت، موج گسترده‌ای از مهاجرت شهروندان افغانستانی به کشورهای همسایه، به‌ویژه ایران، آغاز شد. ایران که دهه‌ها میزبان مهاجران افغان بوده، بار دیگر در برابر بحران انسانی تازه‌ای قرار گرفت. از دهه ۱۳۶۰ تاکنون، ایران میزبان میلیون‌ها پناهنده و مهاجر افغان بوده است. با این‌حال، حجم روزافزون ورود مهاجران جدید، حضور غیرقانونی بخش قابل‌توجهی از آنان و فشارهای اجتماعی-اقتصادی ناشی از آن، موجب تغییر در سیاست‌های مهاجرتی ایران شده است.با افزایش بی‌سابقه مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران در پی تحولات سیاسی و اقتصادی افغانستان، دولت با چالشی چندبُعدی روبه‌روست؛ از فشار بر خدمات عمومی تا کنترل مرزها و سیاست‌گذاری درباره مهاجران غیرمجاز. در این گزارش، نگاهی جامع به ابعاد مختلف حضور اتباع افغانستانی در ایران، آمارها، وضعیت آموزشی، روند اخراج و خط‌مشی‌های جدید دولت می‌اندازیم.
۶ میلیون تبعه افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند

در دهه‌های اخیر، ایران یکی از اصلی‌ترین مقاصد مهاجرتی برای اتباع افغانستانی بوده است. جنگ‌های داخلی، ناامنی و بحران اقتصادی در افغانستان، میلیون‌ها نفر را وادار به ترک کشورشان کرده و بخش قابل‌توجهی از آنان به ایران پناه آورده‌اند. طبق برآوردهای مختلف، بین ۳.۸ تا ۶ میلیون تبعه افغانستانی در ایران حضور دارند. این اختلاف در آمار، ناشی از تفاوت در ثبت قانونی مهاجران و حضور بخش بزرگی از آنان به‌صورت غیرمجاز است.بر اساس اطلاعات منتشرشده، بیش از ۶ میلیون تبعه افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند، اما تنها حدود نیمی از آنان دارای مدارک اقامت رسمی هستند. این اقامت‌ها به چند دسته تقسیم می‌شوند: دارندگان کارت آمایش، دارندگان گذرنامه با ویزا و اقامت، دارندگان دفترچه حمایت تحصیلی، بیماران خاص تحت حمایت، و کسانی که در برنامه بازگشت داوطلبانه ثبت‌نام کرده‌اند.باتوجه‌به تصمیم جدید دولت، تنها شش گروه از اتباع افغانستانی اجازه اقامت در کشور را خواهند داشت.سیاست‌های مهاجرتی ایران در سال‌های اخیر به‌شدت سخت‌گیرانه‌تر شده است. طبق گزارش سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM)، تنها در سال ۲۰۲۴ بیش از ۱.۲ میلیون افغان از ایران اخراج شده‌اند که بیش از نیمی از آنان به‌صورت اجباری بازگردانده شده‌اند. این در حالی است که موج بازگشت مهاجران افغان از ایران و پاکستان به افغانستان، در سال ۲۰۲۳ نیز شدت گرفت و به گفته مقام‌های بین‌المللی، در برخی موارد بازگشت‌ها بدون هماهنگی با نهادهای بین‌المللی صورت‌گرفته است.

تحصیل ۷۰۰ هزار دانش‌آموز افغانستانی در ایران

 با وجود محدودیت‌ها، ایران تاکنون برنامه‌هایی برای آموزش کودکان افغانستانی اجرا کرده است. در حال حاضر، حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار دانش‌آموز افغانستانی در مدارس دولتی ایران تحصیل می‌کنند که این خود چالشی برای نظام آموزشی ایران محسوب می‌شود. افزون بر آن، حدود ۶۰ هزار دانشجوی افغان در دانشگاه‌های ایران حضور دارند. بااین‌حال، از سال ۱۴۰۴، ادامه تحصیل برای دانش‌آموزان فاقد مدرک قانونی مجاز نخواهد بود، مگر آنکه مدارک اقامتی معتبر ارائه دهند.

سیاست‌های جدید دولت ایران

دولت جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر سیاست‌های خود در قبال مهاجران افغانستانی را تغییر داده است. از جمله این سیاست‌ها، می‌توان به توقف ارائه خدمات درمانی، آموزشی، و بانکی به اتباع غیرمجاز از ابتدای سال ۱۴۰۴ اشاره کرد. هدف این سیاست، تشویق مهاجران غیرقانونی به بازگشت داوطلبانه و نیز کنترل بحران مهاجرت در کشور است.

پیشروی پروژه دیوار مرزی

در پاسخ به افزایش مهاجرت غیرقانونی و تهدیدات مرزی، ایران ساخت دیواری در امتداد مرزهای شرقی خود با افغانستان را آغاز کرده است. این دیوار به طول بیش از ۹۰۰ کیلومتر در سه مرحله اجرا می‌شود ۷۵ کیلومتر آن تکمیل شده و ۳۰۰ کیلومتر دیگر در استان خراسان رضوی در حال ساخت است. این دیوار از پنل‌های بتنی ۴ متری با ضخامت ۱.۱ متر ساخته می‌شود و به دوربین‌ها و حسگرهای الکترونیکی پیشرفته مجهز است. هزینه اجرای این پروژه حدود ۳.۴ میلیارد دلار برآورد شده است.

نیاز به مدیریت هوشمند مهاجرت

کارشناسان معتقدند که بازگشت گسترده مهاجران و فشار ناشی از آن بر زیرساخت‌ها، آموزش و خدمات عمومی، نیازمند سیاست‌گذاری دقیق، هماهنگی‌های منطقه‌ای و مدیریت کارآمد مرزها است. پیشنهادهایی چون تسهیل بازگشت داوطلبانه، تقویت حمایت از مهاجران بازگشتی و تکمیل زیرساخت‌های مرزی برای مقابله با قاچاق و مهاجرت غیرقانونی در این راستا مطرح شده‌اند.