چرا عراقچی پیش از مذاکره با آمریکا به عربستان سفر کرده است؟

در مذاکرات کنونی ایران و آمریکا، کشور‌های خلیج فارس نقش‌های تسهیل‌کننده‌ای در این مذاکرات میان مقامات آمریکایی و ایرانی ایفا کرده‌اند، مذاکراتی که از ۱۲ آوریل آغاز شده و با جلسات بیشتری در ۱۹ و ۲۶ آوریل ادامه یافت. 

به گزارش سرویس بین الملل تابناک، سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران ظهر امروز در راس یک هیئت دیپلماتیک وارد جده عربستان سعودی شد.

عراقچی در این سفر با مقام‌های عالی رتبه عربستان دیدار و درباره موضوعات دوجانبه و تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی رایزنی می‌کند.

وزیر امور خارجه شنبه عصر نیز برای شرکت در اجلاس گفتگوی ایران-جهان عرب به دوحه سفر خواهد کرد.

پیشتر، عراقچی در خصوص سفر به عربستان و قطر گفته بود: سفر به عربستان در ادامه مشورت‌هایی است که ما در خصوص مسائل منطقه‌ای و مذاکرات غیر مستقیم که با آمریکا جریان دارد، انجام خواهد شد. ما در این مذاکرات از ابتدا یک رایزنی مستمر و اطلاع رسانی دائم به کشور‌های منطقه را داشتیم، چون فکر می‌کنیم که پایداری هرگونه توافق احتمالی به میزان زیادی بستگی دارد به ملاحظات کشور‌های منطقه، نگرانی‌های آنها در همین حوزه هسته‌ای و منافع مشترکی که بین آنها و جمهوری اسلامی وجود دارد.

عراقچی ادامه داد: به هر حال آنها نگرانی‌های دارند منافع مشترک وجود دارد اینکه ما مرتب آنها را در جریان قرار دهیم به نظرم اقدام مثبتی است که ما از ابتدا در پیش گرفتیم و اثرات خوبی هم داشته و خوشبختانه کشور‌ها هم همراهی خوبی با این مذاکرات از خود نشان دادند. فردا در همین رابطه من صبح به عربستان خواهم رفت و در آنجا دیدار‌هایی خواهم داشت بعد از ظهر یا غروب به قطر خواهم رفت و در قطر همایش گفت‌و‌گو‌های ایران و اعراب که بین شورای همکاری و شورای راهبردی روابط خارجی از ایران و مرکز مطالعات الجزیره از قطر برگزار می‌شود، حضور خواهم داشت.

وی با اشاره به اینکه این دور چهارم همایش گفت‌و‌گو‌های ایران و اعراب است و من در برگزاری سه دور گذشته زمانی که در شورا بودم نقش داشتم، گفت: در افتتاحیه این همایش من صحبت خواهم کرد. همایش بسیار مهمی است که هدف ایجاد مفاهمه بیشتر بین ایران و کشور‌های عربی است و در دوره‌های گذشته بحث‌های خوبی در این همایش مطرح کردیم و خیلی مهم هست که دو طرف از دیدگاه‌ها و نگران‌های یکدیگر و از زمینه‌های مشترک همکاری مطلع باشند و این به درک بیشتر از یکدیگر و کاهش تفاوت‌ها و در نتیجه تنش کمتر در روابط بین کشور‌های منطقه کمک می‌کند.

چرخش اعراب خلیج فارس در خصوص برنامه هسته‌ای ایران

اما پرسش اصلی این است که چرا ایران کشور‌های عربی خلیج فارس از جمله عربستان را در جریان مذاکرات با آمریکا قرار می‌دهد؟

دوازده سال پیش، زمانی که اولین مذاکرات هسته‌ای میان ایران و آمریکا در سال ۲۰۱۳ آغاز شد – مذاکراتی که دو سال بعد در ۲۰۱۵ به توافقی موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) انجامید – مقامات سعودی به‌شدت ناامید شدند. آنها برجام را توافقی ضعیف می‌دانستند و وزیر امور خارجه عربستان در آن زمان تأکید کرده بود که ریاض «نه به دنبال آشتی است و نه مصالحه‌ای میان ایران و هر نهادی که بخواهد با آن مذاکره کند».

اما در مذاکرات کنونی، کشور‌های خلیج فارس نقش‌های تسهیل‌کننده‌ای در مذاکرات میان مقامات آمریکایی و ایرانی ایفا کرده‌اند، مذاکراتی که از ۱۲ آوریل آغاز شده و با جلسات بیشتری در ۱۹ و ۲۶ آوریل ادامه یافت. 

نامه‌ای از ترامپ به رهبر انقلاب، آیت‌الله علی خامنه‌ای، ابتدا در مارس از طریق یک واسطه اماراتی ارسال شد و پاسخ ایران نیز از طریق عمان ارسال گردید، که جایگاه مورد اعتماد سلطنت عمان را در میان همه طرف‌ها به خوبی نشان می‌دهد. علاوه بر این، سفر وزیر خارجه ایران، عباس عراقچی، به مسقط در ۱۶ مارس، روند مذاکرات را پیش برد.

پرسش اصلی اینجاست که در طول ۱۰ سال گذشته چه چیزی تغییر کرده که عربستان سعودی اکنون از مذاکراتی استقبال می‌کند که به نظر می‌رسد مسیر مشابهی را دنبال می‌کنند.

سیاست خارجی عربستان سعودی به‌وضوح از سنت‌گرایی و محافظه‌کاری به دیپلماسی فعال و تعامل جهانی تغییر یافته است، آن هم از زمانی که محمد بن سلمان (MBS)، ولیعهد و حاکم واقعی کشور، تقریباً یک دهه پیش به قدرت رسید. این راهبرد بر استراتژی مشارکتی و پیگیری صلح و ثبات منطقه‌ای تأکید دارد و بیشتر بر عوامل داخلی غیردینی مانند تقویت روحیه ملی‌گرایی تکیه می‌کند. ایران در این استراتژی جایگاه ویژه‌ای دارد.

برای نخستین بار، شبکه سی‌ان‌ان در تاریخ ۱۶ فوریه گزارش داد که عربستان سعودی در تلاش است تا میان ترامپ و ایران برای توافق هسته‌ای میانجی‌گری کند. ریاض که در رقابت میانجی‌گری با امارات متحده عربی و قطر قرار دارد، پیش از این نیز با تکیه بر روابط نزدیکش با ترامپ، موفق شده بود میزبان مذاکرات میان آمریکا و روسیه در مورد بحران اوکراین باشد.

سفر خالد بن سلمان، وزیر دفاع و برادر محمد بن سلمان، به ایران پیش از دور دوم مذاکرات هسته‌ای، و انتقال پیام ملک سلمان به رهبر انقلاب، ایت الله خامنه‌ای نشانه‌ای از تغییر دیدگاه ولیعهد نسبت به ایران و تلاش فعالانه برای حل اختلاف با تهران است.

پس از سال‌ها روابط پرتنش، به نظر می‌رسد هر دو طرف به این نتیجه رسیده‌اند که به‌عنوان دو کشور همسایه، باید منافع یکدیگر را محترم بشمارند؛ چراکه هیچ‌یک از این دو همسایه قابل حذف نیستند. 

ایران همچنان حضوری قوی در منطقه دارد و غیبت عربستان از یک توافق احتمالی میان ایران و آمریکا، این کشور را منزوی کرده و به بازنده اصلی بدل خواهد کرد. این موضوع یادآور دردناک سخنان باراک اوباما، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، در مصاحبه‌ای با نشریه آتلانتیک در مارس ۲۰۱۶، یک سال پس از برجام است؛ زمانی که متحدان خود از جمله عربستان را «سواری‌گیران رایگان» نامید و تأکید کرد که سعودی‌ها باید یاد بگیرند چگونه منطقه را با ایران «تقسیم» کنند.

هراس از تشدید تنش‌های منطقه‌ای؛ پیشران اعراب

رهبران شش کشور شورای همکاری خلیج فارس (GCC) از سال ۲۰۲۱ تاکنون، اگرچه با سرعت‌های متفاوت، به‌طور پیگیرانه‌ای در تلاش بوده‌اند تا روابط خود را با ایران ترمیم و بازسازی کنند، به‌عنوان بخشی از استراتژی «کاهش ریسک» که هدف آن کاهش تنش‌های ناشی از بی‌ثباتی منطقه‌ای و متمرکز شدن بیشتر بر روی سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی و زیرساختی پس از پاندمی است. 

شناخته‌شده‌ترین این ابتکارات، چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی است که به سال سرنوشت‌ساز خود نزدیک می‌شود، با مجموعه‌ای از «پروژه‌های غول‌پیکر»، که بسیاری از آنها در امتداد سواحل دریای سرخ این کشور قرار دارند، و به نظر می‌رسد که در مسیر پیشرفت با مشکلاتی مواجه هستند. 

در جای دیگر، قطر در حال نزدیک شدن به تکمیل فاز اول از یک فرآیند سه مرحله‌ای است که ظرفیت تولید گاز طبیعی مایع خود را تا سال ۲۰۳۰ تقریباً دو برابر خواهد کرد، و امارات متحده عربی به‌طور گسترده‌ای در زمینه هوش مصنوعی و سایر فناوری‌های آماده‌سازی برای آینده سرمایه‌گذاری می‌کند، در حالی که عمان به‌سرعت در حال توسعه بخش هیدروژن خود است.

به طور کلی، جغرافیای تجارت و تنوع‌بخشی به اقتصاد، در رأس اولویت‌های عربستان سعودی برای پیگیری سیاستی صلح‌آمیز در قبال ایران قرار دارد. محمد بن سلمان چشم‌انداز‌های بلندپروازانه‌ای را برای تقویت قدرت اقتصادی کشورش ترسیم کرده است. برنامه تنوع‌بخشی اقتصادی که هدف آن تبدیل عربستان از پادشاهی‌ای وابسته به نفت به قطبی برای تجارت، فناوری و گردشگری است، بیش از هر چیز به ثبات و صلح نیاز دارد.

سعودی‌ها از وقوع جنگ میان ایالات متحده و ایران بیم دارند و ترجیح می‌دهند که برنامه هسته‌ای ایران از طریق دیپلماسی قوی و مورد رضایت تهران محدود شود، به‌طوری که ایران نیز سهم خود را از آن دریافت کرده باشد. درک عربستان از اهمیت ثبات منطقه‌ای و نقش ایران در آن کمی دیر حاصل شد.

عربستان سعودی تا زمانی که در سپتامبر ۲۰۱۹، حمله موشکی حوثی‌ها به تأسیسات نفتی این کشور باعث اختلال در تولید روزانه ۵.۷ میلیون بشکه نفت – یعنی تقریباً نیمی از تولید نفت سعودی – شد، متوجه نقش کلیدی ایران در بی‌ثباتی اقتصادی خود نشد. همچون همیشه، ریاض انتظار حمایت آمریکا را داشت، اما زمانی که ترامپ گفت: «آن حمله به عربستان بود، نه به ما» و اعلام کرد که «عجله‌ای برای پاسخ دادن نیست»، به‌شدت شوکه شد.

سفر عراقچی به عربستان و مذاکرات کنونی میان ایران و آمریکا در چنین بستر منطقه‌ای قابل درک است. از طرف دیگر ایران در یک دیپلماسی فعال از ابتدای مذاکرات با کشور‌های عربی خلیج فارس رایزنی داشته و آنها را در جریان مذاکرات قرار داده است. این دیپلماسی روند اعتمادسازی میان تهران و کشور‌های منطقه را تسهیل می‌کند.