پشت پرده روزهای غبارآلود بهار
به گزارش «تابناک» به نقل از ایسنا، روز ۱۴ فروردین همزمان با پایان تعطیلات نوروزی سازمان هواشناسی نسبت به وزش باد شدید، خیزش گرد و خاک و کاهش کیفیت هوا در برخی استان‌ها هشدار داد. شرایط به‌گونه‌ای پیش رفته است که در روزهای اخیر بخش‌های زیادی از کشور با این پدیده دست و پنجه نرم می‌کنند. این دومین سال است که هوای نخستین ماه فصل بهار آغشته به گرد و خاک می‌شود. سال گذشته از ۱۶ فروردین‌ماه هشدارهای هواشناسی مبنی بر ورود گرد و خاک به کشور و کاهش کیفیت هوا صادر شد. افزایش آلودگی هوای ناشی از پراکنده شدن ذرات گرد و غبار به حدی شدت یافت که طی روزهای آتی هوای برخی استان‌ها از جمله تهران با رسیدن به شخص۵۰۰ در شرایط خطرناک قرار گرفت.
در همان بازه زمانی بود که محمدمهدی میرزایی قمی - سرپرست شرکت کنترل کیفیت هوای تهران- با حضور در صحن علنی شورای شهر تهران در خصوص وضعیت گردوغبار تهران گزارشی ارائه کرد و گفت: در سال جاری(۱۴۰۱) دو روز هوای ناسالم و خطرناک داشتیم که به ترتیب روز جمعه و شنبه ( ۱۹ و ۲۰ فروردین) بودند که به علت گردوغبار آلوده بودند و نوع آلایندگی طی این مدت ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون بود.
به گفته او منشأ این اتفاق - که در ۱۲ سال اخیر بی سابقه بود- خارجی بوده و تغییر اقلیم موجب رخ دادن این پدیده شد بنابراین باید دیپلماسی محیط زیست داشته باشیم و هم وزارت امور خارجه و هم محیط زیست نسبت به این مسئله حساس باشند. پیش‌بینی می‌کنیم این مسئله مربوط به این دو روز نیست و اگر روند ادامه داشته باشد شاهد بروز این مشکلات در روزهای آتی خواهیم بود.
سدسازی بر سطح دجله و فرات و خشکسالی از عوامل اصلی گرد و خاک
احد وظیفه - رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی - با بیان اینکه بسیاری از کانون‌های گرد و غبار داخلی نیز وجود دارند، اظهارمی‌کند: به طور مثال در جنوب شهر البرزو جنوب قزوین قبلا آبگیرهایی وجود داشته است ولی امروزه به مناطق خشک و بیابانی و کانون‌های گرد و غبار تبدیل شده‌اند. کانون‌های گرد و غبار در ایران کم نیستند. بخش‌هایی همچون جنوب شرق تهران و جنوب استان سمنان حتی در فصل تابستان هم جریان‌های گرد و خاک را به تهران منتقل می‌کنند. خشک شدن تالاب گاوخونی نیز می‌تواند کانون‌های گرد و غبار را تشکیل دهد.
او درباره گرد و غبار با منشا خارجی می‌گوید: کانون‌های گرد و غبار فقط در ایران قرار ندارند و بخش عمده‌ای از این کانون‌ها در غرب ایران در کشورهای عراق، سوریه، اردن و جنوب ایران در عربستان و کویت قرار دارند، در نتیجه با افزایش شدت باد و جهت باد که عمدتا در عراق و شرق سوریه و گاهی در اردن و عربستان است، کانون‌های گرد و غبار تشکیل می‌شوند. گاهی اوقات هم که کمتر اتفاق افتاده است،از شمال آفریقا گرد و خاک برمی‌خیزد و توسط جریان‌های تراز میانی وارد ایران می‌شوند.
حسن احمدی- استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران- نیز در این زمینه می‌گوید: به دلیل اینکه حدود۳۰ سد روی رودخانه دجله و فرات ساخته شده کشور عراق دچار کم آبی شده و طبق آمارهای اعلام شده حجم آب ورودی دجله و فرات در مرز ترکیه و عراق حدودا ۹۳.۲۰ مترمکعب در سال است که اگر سد ایلیسوی در ترکیه را افتتاح کنند، حجم آب ورودی به ۹ میلیارد در مترمکعب می‌رسد، یعنی ۴۷ درصد حجم آب ورودی به عراق کاهش پیدا می‌کند در نتیجه با تداوم این شرایط خشکسالی گسترده‌ای کشور را در برمی‌گیرد و ۶۹۶ هزارهکتار اراضی کشاورزی فرات ازچرخه تولید خارج و این اراضی به کانون‌های گرد و غبار تبدیل می‌شوند.
به گفته رضا بیانی - مدیر کل منابع طبیعی استان تهران - نکته بسیار مهم این است که در گذشته نیز با احداث سد آتاتورک در سرشاخه‌های رودخانه دجله و فرات، میزان آب ورودی از سمت دجله و فرات به تالاب‌های عراق، جنوب بصره و حتی هورالعظیم در ایران بسیار کاهش یافته است. در این شرایط بسیاری از تالاب‌های عراق خشک شده‌اند و تالاب‌هایی که در غرب بوشهر وجود دارد تبدیل به کانون گرد و غبار شده‌اند و ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
احمدی با اشاره به گرد و غبار فروردین ماه سال گذشته اظهار می‌کند: در این بازه زمانی گرد و خاک به تهران و حتی استان‌های شمالی رسید و با توجه به اینکه گرد و خاک‌های دارای منشا خارجی فقط محدوده استان‌های غرب، جنوب غرب و جنوبی را فرا می‌گیرد، محدوده‌ای که ایران درگیر گرد و غبار شد، نشان دهنده این است که ۳۰ درصد این گرد و غبار منشا داخلی و ۷۰ درصد آن منشا خارجی داشت.
تالاب‌هایی که خشک و به کانون‌های گرد و خاک تبدیل شدند
با توجه به خشک شدن تالاب‌ها و هورهایی که در محدوده دجله و فرات وجود داشت، صدیقه مدرس طباطبایی - رئیس گروه منابع آب، پایش و آینده پژوهشی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست- نیز می‌گوید: یکی از آثار تشدید تخریب تالاب‌ها، تبدیل شدن بخش‌های وسیعی از بستر آن‌ها به منشاء برداشت گرد و غبار و شدت بخشیدن به غلظت ریزگردها در اطراف تالاب است که در برخی موارد اثرات آن از مرزهای کشورها نیز عبور کرده است و بخش‌های وسیعی از کره زمین را در بر می‌گیرد. این در حالیست که از مجموع ۲۲۶ تالاب ایران بالغ بر ۴۲ تالاب کشور، منشاء گرد و غبار هستند که از جمله آن‌ها می‌توان به تالاب‌های هورالعظیم، شادگان، ارومیه، هامون، میقان، صالحیه، بختگان و ... اشاره کرد.
وی تاکید می‌کند: در حال حاضر ۴۳ درصد از تالاب‌های کشور پتانسیل تبدیل شدن به منشأ گرد و غبار را دارند و این بدان معناست که اگر شرایط تالاب‌ها مطلوب نباشد و نیاز آبی آن‌ها تأمین نشود، می‌توانند به کانون‌های جدید گرد و غبار در کشور تبدیل شوند.
تکرار وضعیت جوی نامناسب و آلودگی هوایی به سبب خیزش گرد و خاک در اردیبهشت‌ماه و خردادماه ۱۴۰۱ موجب شد رییس جمهوری به سازمان محیط زیست دستور دهد تا برای رفع این مشکل از ابزار دیپلماسی استفاده کند بنابراین ۷ خرداد ماه سلاجقه در راس یک هیات عازم عراق شد. هیات ایرانی متشکل از دستگاه‌هایی بود که به‌طور مستقیم با موضوع ریزگردها درگیرند و در آن مسئولیت دارند.نشست‌های فشرده‌ای با وزیر کشور، وزیر امور خارجه، وزیر کشاورزی، محیط زیست، منابع آبی و نخست وزیر عراق تشکیل و باعث ایجاد همگرایی شد. در این نشست مقرر شد که مفاد تعهدنامه در ایران امضا شود البته مقامات عراقی فرصت خواستند تا بر اساس قانون داخلی خود آن را مطالعه کنند.
سوریه مقصد بعدی سلاجقه برای تحقق دیپلماسی زیست محیطی و مدیریت کانون‌های گرد و غبار بود.
از جمله اقدامات مهم دیگر در راستای حل مشکل گرد و غبار برگزاری نشست منطقه‌ای با حضور وزرای محیط زیست ۱۱ کشور منطقه غرب آسیا و برخی سازمان‌های بین‌المللی در تیرماه سال گذشته در بود. یافتن راهکاری مشترک برای حل معضلات زیست‌محیطی به‌ویژه مشکل ریزگردها و کاهش اثرات سـوء آن از جمله اهداف این نشست بین‌المللی بود. در این جهت پنج سـند تفاهم همکاری با کشـورهای امارات، عراق، سـوریه، ترکمنسـتان و ارمنسـتان به منظور اجرای عملیات میدانی مقابله با پدیده گردوغبار امضا شد علاوه بر آن ایران در تلاش برای شکل‌گیری یک سازمان برای همکاری زیست محیطی در منطقه غرب آسیا است.
علی سلاجقه - رییس سازمان حفاظت محیط زیست - در این نشست مساله گرد و غبار را یک مخاطره برای همه کشورهای منطقه دانست و تصریح کرد: ما می‌توانیم در قالب یک کنوانسیون منطقه‌ای، تصمیمات اتخاذ شده در نشست امروز را عملیاتی کنیم.
با وجود اقداماتی که طی سال گذشته برای کنترل و مهار کردن گرد و غبار انجام شد، از روزهای ابتدایی سال جاری نیز این مهمان ناخوانده ایران را در بر گرفته است بنابراین لازم است که دستگاه‌های مختلف از جمله وزارت امور خارجه، وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست بیش از پیش برای مهار کانون‌های گرد و غبار همت کنند.
