چرا باکو به دنبال تقویت جایگاه خود در سوریه پس از اسد است؟/ تشکیل مثلث آذربایجان-ترکیه-اسرائیل

به نظر می‌رسد جمهوری آذربایجان مصمم به ایجاد شراکت با سوریه در چارچوب چرخش راهبردی باکو به‌سوی خاورمیانه است. با توجه به شکنندگی نظم منطقه‌ای، احتمالاً آذربایجان در همکاری با سوریه بر دستورکار انرژی تمرکز خواهد کرد، در حالی که سوریه نیز در دوره بازسازی پس از جنگ خواهان سرمایه‌گذاری شرکت نفت دولتی آذربایجان (SOCAR) خواهد بود. 

به گزارش سرویس بین الملل تابناک، اندیشکده آمریکایی استیمسون در مقاله‌ای به بررسی نقش جمهوری آذربایجان در سوریه پس از اسد پرداخته که در ادامه آمده است.

در ۴ مه، هیأتی از مقامات دولتی جمهوری آذربایجان به دعوت دولت موقت سوریه وارد دمشق شد. این هیأت به ریاست معاون نخست‌وزیر، سمیر شریف‌اف، با احمد الشرع، رئیس‌جمهور انتقالی سوریه، دیدار کرد. دو طرف درباره فرصت‌های همکاری در حوزه‌های کلیدی از جمله اقتصاد، انرژی، فرهنگ و آموزش به گفت‌و‌گو پرداختند. 

این سفر پس از دیدار میان الشرع و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در مجمع دیپلماسی آنتالیا در ترکیه انجام شد، جایی که دو رهبر درباره امکان گسترش روابط دوجانبه بحث کردند.

افزایش ارتباطات دیپلماتیک میان جمهوری آذربایجان و سوریه در دوره پس از اسد، نشان‌دهنده بازنگری در سیاست خارجی باکو و رویکرد عمل‌گرایانه آن به خاورمیانه است؛ همچنین فرصت‌هایی را منعکس می‌کند که پس از سقوط دولتی در دمشق که گرایش بیشتری به سمت رقیب باکو، یعنی ارمنستان داشت، پدید آمده‌اند. 

از زمان سرنگونی نظام اسد در دسامبر، جمهوری آذربایجان یکی از معدود کشور‌های مسلمان – از جمله ترکیه و امارات متحده عربی – بوده که روابط رسمی با مقامات اسلام‌گرای جدید در دمشق برقرار کرده، کمک‌های بشردوستانه ارسال داشته و پیشنهاد مشارکت در بازسازی پس از جنگ را ارائه داده است. 

در دسامبر ۲۰۲۴ و ژانویه ۲۰۲۵، جمهوری آذربایجان با حمایت ترکیه، کمک‌هایی به آسیب‌پذیرترین مناطق سوریه ارسال کرد. همچنین مقامات بلندپایه آذربایجانی از جمله وزیر امور خارجه، وزیر انرژی، و رئیس شرکت دولتی نفت (SOCAR) در حاشیه نشست‌های بین‌المللی با مقامات سوری دیدار داشته‌اند.

در سال‌های اخیر، جمهوری آذربایجان حضور خود در خاورمیانه را از طریق تعمیق روابط با عراق، عربستان سعودی، امارات، اسرائیل، عمان و سوریه به‌ویژه از راه سرمایه‌گذاری‌ها و همکاری‌های شرکت SOCAR به‌طور چشمگیری افزایش داده است. در واقع، با وجود بی‌ثباتی‌ها و خطرات امنیتی موجود، این شرکت نفتی به ابزاری مؤثر برای قدرت نرم آذربایجان تبدیل شده است.

مقامات جدید سوریه برای تقویت ثبات داخلی، توافقی با نیرو‌های مسلح کرد – یعنی نیرو‌های دموکراتیک سوریه – امضا کرده‌اند تا آنها را در نیرو‌های رسمی دولت جدید ادغام کنند. با این حال، ثبات داخلی همچنان شکننده است؛ به‌ویژه در جنوب سوریه در نزدیکی مرز اسرائیل، جایی که جنگ داخلی طولانی‌مدت آسیب‌های فراوانی برجای گذاشته است. 

یورش اخیر اسرائیل به مناطقی فراتر از بلندی‌های جولان اشغالی و حملات هوایی مکرر در نزدیکی دمشق، تلاش‌های دولت جدید برای وحدت ملی را تضعیف کرده و همچنین با برنامه‌های ترکیه برای استقرار بلندمدت نظامی در خاک سوریه تداخل ایجاد می‌کند.

با توجه به این شرایط، به نظر می‌رسد دمشق به‌صورت رسمی مشتاق گسترش همکاری با آذربایجان است و باکو را به دلیل روابط راهبردی عمیقش با اسرائیل و ترکیه، شریک و واسطه‌ای مفید تلقی می‌کند. 

اسرائیل امیدوار است سوریه را به پیوستن به توافق‌نامه‌های ابراهیم ترغیب کند، در حالی که مقامات سوریه آذربایجان را بازیگری مؤثر و میانجی بالقوه میان سوریه و اسرائیل، و نیز اسرائیل و ترکیه می‌دانند. مقامات جدید سوریه که نه قدرت نظامی دارند و نه توان اقتصادی، قادر به جلوگیری از حملات اسرائیل به اهداف سوری نیستند و در نتیجه به دنبال جلب حمایت قدرت‌های خارجی هستند.

در ۱۱ آوریل، جمهوری آذربایجان اعلام کرد که میزبان مذاکرات اسرائیل و ترکیه در باکو بوده است. این مذاکرات، که دور دوم آن در ۸ مه برگزار شد، بر پرداختن به نگرانی‌های امنیتی اسرائیل در سوریه و کاهش تنش‌ها متمرکز بوده‌اند. هدف این گفت‌وگوها، ایجاد سازوکاری برای هماهنگی نظامی مشترک است تا از درگیری‌های ناخواسته در سوریه جلوگیری شود.

کمک‌های آذربایجان به مقامات جدید سوریه فراتر از این هم رفته است. در ۲۵ آوریل، باکو دیداری را میان مقامات اطلاعاتی سوریه و سرگئی ناریشکین، رئیس سرویس اطلاعات خارجی روسیه، ترتیب داد. روسیه به دنبال حفظ روابط و پایگاه‌های نظامی خود در سوریه است، علی‌رغم پایان اتحاد چهار دهه‌ای با خاندان اسد.

با این حال، آذربایجان همچنان با محدودیت‌هایی در مسیر شراکت جامع با دولت الشرع روبه‌روست؛ از جمله تحریم‌های آمریکا که سرمایه‌گذاری رسمی در بخش‌های دولتی سوریه را پیچیده می‌سازد، فروپاشی اقتصاد سوریه و ناامنی‌های مداومی که مانع آغاز پروژه‌های بلندمدت توسط آذربایجان در این کشور می‌شود. 

با این‌وجود، در ۱۴ مه، رئیس‌جمهور ایالات متحده، دونالد ترامپ، در سفر خود به عربستان سعودی اعلام کرد که آمریکا تحریم‌ها علیه سوریه را لغو خواهد کرد. این تغییر ناگهانی در سیاست خارجی آمریکا می‌تواند فرصتی حیاتی برای احیای اقتصادی کشوری باشد که سال‌ها از جنگ ویرانگر رنج برده است.

چنین تحولی می‌تواند بلندپروازی‌های جمهوری آذربایجان برای مشارکت در پروژه‌های زیربنایی حوزه انرژی در سوریه را تسهیل کند؛ به‌ویژه در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و میادین نفتی خشکی که به‌دلیل جنگ داخلی سال‌ها مورد غفلت قرار گرفته‌اند. اگرچه هنوز آمار دقیقی از سرمایه‌گذاری‌ها اعلام نشده، اما تعاملات دیپلماتیک جاری نشان‌دهنده نقش بالقوه و مهم جمهوری آذربایجان در تلاش‌های بازسازی سوریه است.

به نظر می‌رسد جمهوری آذربایجان مصمم به ایجاد شراکت با سوریه در چارچوب چرخش راهبردی باکو به‌سوی خاورمیانه است. با توجه به شکنندگی نظم منطقه‌ای، احتمالاً آذربایجان در همکاری با سوریه بر دستورکار انرژی تمرکز خواهد کرد، در حالی که سوریه نیز در دوره بازسازی پس از جنگ خواهان سرمایه‌گذاری شرکت نفت دولتی آذربایجان (SOCAR) خواهد بود. 

تمایل سوریه برای استقرار زیرساخت‌های متعلق به SOCAR در خاک خود، ممکن است با هدف بازدارندگی در برابر حملات هوایی اسرائیل نیز باشد، چراکه تل‌آویو ممکن است در هدف قرار دادن دارایی‌های آذربایجانی تردید کند. 

چنین سناریویی می‌تواند قالب مذاکرات سه‌جانبه آذربایجان-سوریه-اسرائیل را تقویت کرده و بخشی از تلاش‌های میانجی‌گرانه باکو برای حل اختلافات مرزی میان دمشق و تل‌آویو باشد.

نقش پررنگ‌تر جمهوری آذربایجان در سوریه می‌تواند به دمشق کمک کند تا میان ترکیه، اسرائیل، ایران و حتی روسیه مانور دهد. میانجی‌گری مؤثر میان اسرائیل، ترکیه و سوریه همچنین جایگاه باکو را در چشم دولت ترامپ ارتقا خواهد داد.