چرا ایران در تحقیق و توسعه (R&D) عقب مانده است؟

به گزارش سرویس علم و فناوری تابناک. تحقیق و توسعه (R&D) موتور اصلی پیشرفت هر کشور در دنیای امروز است. کشور‌هایی که در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده‌اند، توانسته‌اند به پیشرفت‌های چشم‌گیری در فناوری و صنعت دست یابند.

ایران، به‌عنوان یک کشور با منابع انسانی با استعداد و دانشگاه‌های معتبر، اما در این زمینه با چالش‌های بزرگ و مشکلات ساختاری جدی مواجه است.

این گزارش به تحلیل انتقادی وضعیت R&D در ایران می‌پردازد و با استفاده از داده‌های معتبر جهانی، نشان می‌دهد که چرا ایران در این زمینه عقب است و عدم توجه به این بخش می‌تواند به عواقب جبران‌ناپذیری منجر شود.

تحقیق و توسعه (R&D) در ایران

مشکلات ساختاری و کمبود‌های عمده

۱. تحریم‌ها: موانع جدی در مسیر پیشرفت علمی

تحریم‌های اقتصادی و فناوری یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های ایران در زمینه تحقیق و توسعه است. تحریم‌ها نه تنها دسترسی به فناوری‌های نوین را محدود کرده، بلکه بسیاری از محققان ایرانی را از دسترسی به منابع علمی جهانی، تجهیزات پیشرفته و همکاری‌های بین‌المللی محروم کرده است.

مستند: بر اساس گزارش گلوبال ریسرچ، تحریم‌ها به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند بیوتکنولوژی، فناوری اطلاعات و نانوتکنولوژی، باعث شده‌اند که ایران نتواند به پیشرفت‌های علمی خود ادامه دهد و بسیاری از پروژه‌های تحقیقاتی از مسیر اصلی خود خارج شوند.

تحریم‌ها همچنین ایران را از مهم‌ترین پایگاه‌های علمی جهان نظیر پایگاه‌های داده بین‌المللی و دستگاه‌های آزمایشگاهی پیشرفته محروم کرده است. این تحریم‌ها باعث ایجاد یک خلا در عرصه‌های نوآوری و فناوری‌های پیشرفته در ایران شده است. (منبع: Global Research, ۲۰۲۱)

۲. کمبود منابع مالی و سرمایه‌گذاری ناکافی

در حالی که کشور‌های پیشرفته برای پیشبرد تحقیق و توسعه به طور متوسط ۳ تا ۴ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) خود را صرف می‌کنند، ایران در این زمینه با کاهش بودجه‌های دولتی و سرمایه‌گذاری اندک مواجه است.

این وضعیت به معنای آن است که بسیاری از پروژه‌های علمی و تحقیقاتی کشور به دلیل عدم تامین مالی متوقف می‌شوند یا به مرحله نهایی نمی‌رسند.

مستند: طبق گزارش بانک جهانی، ایران تنها حدود ۰.۳ درصد از GDP خود را به تحقیق و توسعه اختصاص می‌دهد، که این رقم به‌طور آشکاری از کشور‌های پیشرفته‌ای مانند آلمان با ۳.۴% و آمریکا با ۳.۱% بسیار کمتر است. (منبع: World Bank, ۲۰۲۲) این سرمایه‌گذاری ناکافی در تحقیق و توسعه، نه تنها باعث کندی فرآیند نوآوری می‌شود بلکه فرصت‌های جدید شغلی و اقتصادی را نیز از بین می‌برد.

۳. مهاجرت نخبگان؛ از دست دادن سرمایه انسانی

یکی از مسائل عمده در ایران، مهاجرت نخبگان علمی است. بسیاری از محققان، دانشمندان و مهندسان برجسته به دلیل نبود شرایط مناسب کاری، دستمزد‌های پایین، و کمبود امکانات تحقیقاتی، از ایران مهاجرت می‌کنند. این پدیده باعث کاهش سرمایه انسانی و به تبع آن کاهش کیفیت و سرعت رشد پروژه‌های تحقیقاتی می‌شود.

مستند: طبق گزارش یونیسف و پژوهش‌های دانشگاهی، ایران یکی از کشور‌های با بالاترین نرخ مهاجرت نخبگان علمی است. در سال‌های اخیر، مهاجرت علمی به کشور‌های پیشرفته‌ای نظیر آلمان، آمریکا و کانادا از افزایش چشم‌گیری برخوردار بوده است.

در این راستا، تعداد زیادی از محققان و دانشمندان ایرانی که می‌توانستند به پیشرفت علمی و صنعتی کشور کمک کنند، برای ادامه کار خود به خارج از کشور رفته‌اند. این روند، علاوه بر از دست دادن ظرفیت‌های علمی، باعث کاهش انگیزه برای محققان باقی‌مانده در داخل کشور نیز شده است. (منبع: UNESCO, ۲۰۲۰)

۴. مشکلات ساختاری و زیرساخت‌های ناکافی

اگرچه ایران در زمینه منابع انسانی و نیروی علمی توانمند است، اما به دلیل کمبود زیرساخت‌های مناسب، دستگاه‌های آزمایشگاهی پیشرفته و دسترسی به اطلاعات علمی و داده‌های بین‌المللی، قادر به بهره‌برداری صحیح از این منابع انسانی نیست.

علاوه بر این، سرعت پایین اینترنت و فقدان تجهیزات به‌روز در بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، از جمله عواملی هستند که فرآیند تحقیقات علمی را کند و محدود کرده‌اند.

مستند: گزارش OECD (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی) بیان می‌کند که کشور‌هایی که به تحقیق و توسعه اهمیت داده‌اند، دارای زیرساخت‌های پیشرفته‌ای هستند که به محققان امکان انجام تحقیقات دقیق و جهانی را می‌دهد.

ایران با وجود جمعیت علمی بزرگ، به دلیل محدودیت‌های زیرساختی نمی‌تواند از این ظرفیت به درستی استفاده کند. (منبع: OECD, ۲۰۲۱)

تبعات عدم توجه به تحقیق و توسعه در ایران
۱. از دست دادن رقابت‌پذیری صنعتی

تحقیق و توسعه اساس رقابت‌پذیری در صنعت و تجارت جهانی است. ایران، با عدم سرمایه‌گذاری کافی در این حوزه، عملاً از رقابت با کشور‌های پیشرفته در صنایع مانند خودروسازی، الکترونیک، فناوری اطلاعات و داروسازی عقب مانده است.

در حالی که کشور‌هایی مانند کره جنوبی و ژاپن با استفاده از تحقیقات و فناوری‌های نوین در این صنایع پیشرفته، ایران نتوانسته است به توسعه کافی در این عرصه‌ها دست یابد.

مستند: طبق گزارش UNIDO (سازمان توسعه صنعتی ملل متحد)، کشور‌های پیشرفته‌ای مانند آلمان و ژاپن با سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، موفق به تبدیل شدن به پیشگامان جهانی در صنعت خودرو، داروسازی و فناوری‌های نوین شده‌اند.

در مقابل، ایران که در این حوزه‌ها سرمایه‌گذاری کافی نکرده، از رقابت جهانی عقب مانده است. (منبع: UNIDO, ۲۰۲۲)

۲. کاهش رشد اقتصادی و بیکاری

عدم توجه به تحقیق و توسعه می‌تواند به کاهش رشد اقتصادی و افزایش نرخ بیکاری در کشور منجر شود. در حالی که کشور‌های پیشرفته به دلیل سرمایه‌گذاری در R&D شاهد رشد پایدار و بیکاری پایین‌تری هستند، ایران با عدم سرمایه‌گذاری در این بخش، با مشکلات جدی در زمینه اشتغال و رشد اقتصادی مواجه است.

مستند: گزارش IMF (صندوق بین‌المللی پول) نشان می‌دهد که کشور‌هایی که در تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کرده‌اند، از رشد اقتصادی بالاتری برخوردارند و نرخ بیکاری کمتری دارند. در مقابل، ایران با کمبود سرمایه‌گذاری در این حوزه، شاهد رشد اقتصادی پایین و نرخ بیکاری بالا است. (منبع: IMF World Economic Outlook, ۲۰۲۱)

تحقیق و توسعه یکی از ارکان اصلی پیشرفت علمی، صنعتی و اقتصادی هر کشور است. در ایران، به دلیل تحریم‌ها، کمبود منابع مالی، مهاجرت نخبگان، و مشکلات ساختاری در زیرساخت‌ها، کشور در این حوزه با عقب‌ماندگی مواجه است.

برای جلوگیری از آسیب‌های جبران‌ناپذیر و رشد اقتصادی متوقف، ایران باید به سرمایه‌گذاری در R&D توجه ویژه‌ای داشته باشد. در غیر این صورت، ایران به سرعت از رقابت‌های جهانی عقب خواهد ماند.