کلیات
استیضاح در لغت به معنای طلب وضوح کردن، طلب پیدایی، آشکار کردن و خواستن و در اصطلاح به معنای مطالبه توضیح از وزیر مسئول توسط اعضای مجالس قانونگذاری است.
تاریخچه
سابقه تاریخی انجام استیضاح اگرچه به قرون وسطی باز میگردد، اما نمونههای عینی مشخص آن را میتوان در عملکرد اوایل قرن نوزدهم نظام سیاسی انگلیس مشاهده کرد. در نظامهای سیاسی جهان برای جلوگیری از تمرکز قدرت و نیز رعایت جنبههای تخصصی اداره امور جامعه، قدرت حکومت به سه شاخه تقنینی، اجرایی و قضایی تقسیم شدهاست.
البته این سه قوه هم در نظامهای سیاسی پارلمانی و هم در نظامهای سیاسی ریاستی با یکدیگر در ارتباط بوده و قوانین اساسی کشورها چگونگی روابط آنها با هم و نیز سازوکارهای کنترل آنها به وسیله یکدیگر را در نظر گرفتهاند که در عین تفکیک قوا نوعی همکاری یا ارتباط بین قوای سه گانه نیز از طریق تمهیدات حقوقی و سیاسی ایجاد شده تا در عین تمایز قوا کلیت حاکمیت ملی کشور بروز کند.
در نظام سیاسی پارلمانی که ارتباط بیشتری بین دو قوه مقننه و مجریه وجود دارد مجلس و پارلمان که نمایندگان آن از سوی مردم انتخاب میشوند حق دارند کلیه اقدامات و عملکردهای قوه مجریه را زیر نظر بگیرند و از راه طرح سؤال، استیضاح و ایجاد کمیسیونهای تحقیق یا نهادهای نظارتی، چون دیوان محاسبات این قوه را کنترل کنند.
همچنین قوه مقننه حق دارد با صدور رأی عدم اعتماد هیأت وزیران یا یک وزیر را برکنار کند. البته به منظور ایجاد توازن بین دو قوه در نظام پارلمانی، قوه مجریه نیز از طرق مختلف همچون تنظیم و پیشنهاد لوایح قانونی یا حتی انحلال پارلمان، مجلس را کنترل میکند.
در نظام سیاسی ریاستی همچون نظام سیاسی آمریکا نیز قانون اساسی ترتیباتی برای استیضاح مقامات ارشد قوه مجریه از جمله رئیسجمهور و معاونش توسط کنگره در نظر گرفتهاست که در نهایت نیز میتواند به برکناری آنها از قدرت منجر شود.
شرایط استیضاح
استیضاح زمانی است که یک پرونده سیاسی برای وزیر یا وزرا گشوده میشود و در آن نمایندگان استیضاح کننده، وزیر یا وزیران را همراه با مؤاخذه به صحنه سیاسی مجلس فرا میخوانند تا به ایرادات وارده پاسخ گویند و پس از آن، موضوع اعتماد یا عدم اعتماد در مجلس نسبت به وزیر یا وزیران مورد بررسی قرار میگیرد و در خاتمه، با اکثریت آراء نمایندگان، مجلس اتخاذ تصمیم میکند.
در همین راستا وزرا و رئیس جمهور، چون مسؤولیت سنگینی در برابر امور اجرایی و سیاسی جامعه و کشور دارند، باید در نارساییها و کجرویها نیز در مقابل یک قوه ناظر پاسخگو باشند، تا از چهار چوب قانونی خود پا فراتر نبرند. تخطّی وزرا و رییس جمهور از مسئولیتهای فردی و جمعیشان، موجب طرح سؤال یا استیضاح برای آنان میشود.
فرق سئوال با استیضاح
سئوال معمولاً در قبال ابهاماتی که برای نمایندگان مجلس ایجاد شده، مطرح میشود که آنان با دعوت از وزرا یا رئیس جمهور با طرح سؤال ابهامات را از بین میبرند؛ به دنبال آن، موضوع فیصله پیدا میکند. ولی استیضاح در قبال خطاها و تخطّیهای قانونی وزیران یا رئیس جمهور است که به دنبال آن ممکن است موجبات عزل آنها از مقام خودشان فراهم شود.
استیضاح در قانون اساسی
اصل ۸۹ قانون اساسی در این باره میگوید:
الف) نمایندگان مجلس شورای اسلامی میتوانند در مواردی که لازم میدانند هیأت وزیران یا هر یک از وزرا را استیضاح کنند، استیضاح وقتی قابل طرح در مجلس است که با امضای حداقل ده نفر از نمایندگان به مجلس تقدیم شود.
هیأت وزیران یا وزیر مورد استیضاح باید ظرف مدت ده روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و به آن پاسخ گوید و از مجلس رأی اعتماد بخواهد. در صورت عدم حضور هیأت وزیران یا وزیر برای پاسخ، نمایندگان مزبور درباره استیضاح خود توضیحات لازم را میدهند و در صورتی که مجلس مقتضی بداند اعلام رأی عدم اعتماد خواهد کرد. اگر مجلس رأی اعتماد نداد؛ هیئت وزیران یا وزیر مورد استیضاح عزل میشود.
در هر صورت وزرای مورد استیضاح نمیتوانند در هیأت وزیرانی که بلافاصله بعد از آن تشکیل میشود عضویت پیدا کنند.
ب) در صورتی که حداقل یک سوم از نمایندگان مجلس شورای اسلامی رئیس جمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه و اداره امور اجرایی کشور مرد استیضاح قرار دهند، رئیس جمهور باید ظرف مدت یکماه پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و خصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. در صورتی که پس از بیانات نمایندگان به عدم کفایت رئیس جمهور رأی دادند مراتب جهت اجرای بند ده اصل یکصد و دهم به اطلاع مقام رهبری میرسد.
اصل ۸۹ قانون اساسی که در بالا ذکر شد حاوی اکثریت مطالب استیضاح است، ولی در اینجا ذکر ۳ نکته حائز اهمیت است:
موضوع استیضاح
قانون اساسی موضوع استیضاح را محدود نکرده و اختیار آن را به نمایندگان واگذاشته است تا هر موردی را که بتوانند به عنوان استیضاح مطرح کنند، ممکن است موضوعات متعدّد و یا فقط یک مورد باعث استیضاح شود.
اختیاری بودن استیضاح
نمایندگان مجبور و مکلّف نیستند که در هر مورد اشکال و نقض قانون دیدند بلافاصله به طرح استیضاح مبادرت نمایند، ممکن است مصالح مملکت اقتضا کند که با تذکر یا طرح سؤال اشکال را مرتفع سازند و به نقض قانون خاتمه داده شود.
لزوم حضور وزیر مورد استیضاح
در قانون اساسی آمده است: «وزیر یا هیأت وزیران که استیضاح شدهاند باید ظرف ده روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شوند و به آن پاسخ گویند.»
این یک تکلیف مقرّر از جانب قانون اساسی است و آنها نمیتوانند پاسخ کتبی تهیه کنند و یا شخص دیگری را به جای خود برای پاسخگویی بفرستند.
جریان مذاکرات پیرامون استیضاح
در ابتدا بیانات استیضاح شدگان استماع میشود که به هر کدام یک زمان معینی اختصاص پیدا میکند. پس از آن رأی اعتماد به شور گذاشته میشود و اگر مجلس رأی عدم اعتماد به وزیر یا هیأت وزیران مورد استیضاح داد آنها عزل میشوند، ولی در مورد رئیس جمهور پس از توضیحات کافی وی، بیانات نمایندگان مخالف و موافق و پاسخ رئیس جمهور، نسبت به کفایت یا عدم کفایت وی اخذ رأی میشود و اگر اکثریت دوسوم کل نمایندگان به عدم کفایت رئیس جمهور رأی دادند، مراتب به رهبری ارجاع شده تا نتیجه قطعی عزل یا ابقاء رئیس جمهور اعلام شود.
استیضاح رئیس جمهور
در صورتی که حداقل یک سوم از نمایندگان مجلس شورای اسلامی رئیسجمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه و اداره امور اجرایی کشور مورد استیضاح قرار دهند، رئیسجمهور باید ظرف مدت یک ماه پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و در خصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. در صورتی که پس از بیانات نمایندگان مخالف و موافق و پاسخ رئیسجمهور، اکثریت دو سوم کل نمایندگان به عدم کفایت رئیسجمهور رأی دادند مراتب جهت اجرای بند ده اصل یکصد و دهم به اطلاع مقام رهبری میرسد.
- در مورد مجلس شورای اسلامی بیشتر بخوانید
یک نماینده مجلس شورای اسلامی با اشاره به بسته بودن مرزهای عراق و سرگردانی زائران اربعین از عملکرد وزیر میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی انتقاد کرد و گفت: آقای ضرغامی! در تصویر زیبای اربعین شما کدام قطعه از تصویرید؟!
کد خبر: ۱۱۳۹۶۹۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۶/۱۹
وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) در حالی اخیرا با مصوبه ۲۶ آبان ۱۴۰۰ مجلس در رابطه با الزام خودروسازان به اسقاط خودروهای فرسوده مخالفت کرده که مهلت دو ماهه مجلس به وزیر صمت رو به اتمام بوده و این اصرار برای لغو الزام خودروسازان برای اسقاط خودروهای فرسوده، با وجود صراحت ماده ۱۰ قانون ساماندهی صنعت خودرو ممکن است دوباره واکنش نمایندگان را در پی داشته باشد.
کد خبر: ۱۱۳۹۵۴۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۶/۱۸
کد خبر: ۱۱۳۹۰۸۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۶/۱۵
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس گفت: در صورت موافقت مجلس با تفکیک وزارت صمت، دولت باید حتماً دو وزیر برای وزارت صنعت و وزارت بازرگانی به مجلس معرفی کند.
کد خبر: ۱۱۳۹۰۲۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۶/۱۵
نایب رئیس کمیسیون امنیت ملی از کلید خوردن استیضاح ضرغامی خبر داد.
کد خبر: ۱۱۳۲۵۹۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۵/۰۹
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس با بیان اینکه تفکیک وزارتخانههایی که این روزها مطرح میشود، گرهگشای مشکلات نیست،گفت: ایجاد وزارتخانههای جدید دردی از ما دوا نمیکند.
کد خبر: ۱۱۳۲۲۲۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۵/۰۷
کد خبر: ۱۱۳۰۳۴۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۴/۲۷
نماینده مردم اقلید در مجلس گفت: طرح استیضاح وزیر ارتباطات صبح امروز با ده امضا کلید زده و در سامانه بارگذاری شد.
کد خبر: ۱۱۳۰۱۸۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۴/۲۵
اما همان گونه که تعامل و همفکری بین قوا امری منطقی بوده، استقلال و قوا هم قاعده و اصل لازم الاجرایی بوده و در این میان، نباید انتظار داشت که این همراهی و همفکری، رنگی از تبعیت محض به خود گرفته و صد در صد قوا را مسلوب الاختیار نمود و اگر مجلس یا نمایندگان مجلس در صدد سوال و استیضاح از وزیر یا مقام دولتی برآمدند، آن را نشانه تقابل این دو نهاد دانست.
کد خبر: ۱۱۲۷۲۶۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۴/۰۹
لطف اله سیاهکلی عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس با بیان اینکه هدف ما از استیضاح وزیر صمت، سیاسی نبود، گفت: دولت پیام مجلس مبنی بر اینکه اداره این وزارتخانه با وزیر کنونی امکانپذیر نیست را دریافت کرد. به همین جهت باید هرچه سریعتر لایحه تشکیل وزارتخانه های جدید را به مجلس ارائه و دو وزیر جدید را برای گرفتن رأی اعتماد معرفی کند.
کد خبر: ۱۱۲۷۱۴۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۴/۰۸
فعلا، فاطمی امین ماندنی شد . اما این استیضاح کم نظیر ، متن و حاشیه هایی داشت که توجه افکار عمومی را جلب کرد و البته این سوال همچنان باقی است که با ابقای وزیر صمت ، تکلیف مشکلات مدیریتی حوزه تحت پوشش او چه می شود؟
کد خبر: ۱۱۲۷۰۶۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۴/۰۷
رابطه دولت سیزدهم و مجلس یازدهم در سال جدید وارد فاز تازهای شده، به طوری که این روزها درخواست استیضاح ۴ وزیر در هیات رییسه دریافت و استیضاح وزیر صمت هم پس از کش و قوسهای فراوان هفته گذشته اعلام وصول شد. بر اساس قانون هیات رییسه مجلس درخواست نمایندگان برای استیضاح وزیر صمت را که ۳۴ امضا داشت به کمیسیون تخصصی صنایع و معادن ارجاع داد.
کد خبر: ۱۱۲۶۸۴۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۴/۰۶
عضو کمیسیون کشاورزی مجلس آخرین وضعیت درخواست استیضاح وزیر جهاد کشاورزی را تشریح کرد.
کد خبر: ۱۱۲۶۶۱۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۴/۰۵
یک عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی، تاکید کرد: بنظر می رسد وزیر صمت برنامه های خوبی داشته و باید فرصت بیشتری به این وزارتخانه داده شود تا در شرایط ثبات مدیریتی در جهت اجرای برنامه هایش حرکت کند.
کد خبر: ۱۱۲۶۱۸۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۴/۰۳
عباسپور گفت : تعدادی از نمایندگان با حضور در کمیسیون امضاهای خود را پس گرفتند اما اینکه امضاهای این طرح از حد نصاب افتاده باشد و این طرح از دستور کار خارج شود اینگونه نیست.
کد خبر: ۱۱۲۶۰۰۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۴/۰۲
آخرین خبرها از استیضاح وزیران در مجلس
در این زمینه «سید محمد حسینی» معاون پارلمانی رئیس جمهور پیرامون آخرین وضعیت موضوع استیضاح فاطمی امین اعلام کرد که طبق آنچه در مجلس رقم خورده، از بین ۳۶ نمایندهای که نامه استیضاح وزیر صمت را امضا کردهاند، ۲۰ نفر امضای خود را باز پس گرفته اند.
کد خبر: ۱۱۲۵۹۶۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۴/۰۲
بیگی نژاد گفت: قالیباف تلاش دارد که استیضاح وزرا شکل نگیرد و روابط دولت و مجلس دوستانه و برادرانه باقی بماند.
کد خبر: ۱۱۲۵۵۶۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۳/۳۰
بورس تهران معاملات امروز را در حالی با تابلوهای سبز به پایان رساند که روز گذشته استیضاح سیدرضا فاطمیامین در مجلس اعلام وصول شد.
کد خبر: ۱۱۲۵۵۵۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۳/۳۰
عضو هیأت رئیسه مجلس از تصمیم هیأت رئیسه برای اعلام وصول استیضاح وزیر صنعت، معدن و تجارت خبر داد.
کد خبر: ۱۱۲۵۳۶۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۳/۲۹
رئیس فراکسیون مستقلین ولایی گفت: احساس من این است که غیرعلنی شدن جلسه روز گذشته مجلس به این خاطر بود که افراد جدیدی به منتقدان دولت اضافه شدند. اینها کسانی هستند که از طرفداران شدید دولت بودند، برای دعوت به کاندیداتوری آقای رئیسجمهور امضاء جمع میکردند.
کد خبر: ۱۱۲۴۱۹۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۳/۲۳