کلیات
استیضاح در لغت به معنای طلب وضوح کردن، طلب پیدایی، آشکار کردن و خواستن و در اصطلاح به معنای مطالبه توضیح از وزیر مسئول توسط اعضای مجالس قانونگذاری است.
تاریخچه
سابقه تاریخی انجام استیضاح اگرچه به قرون وسطی باز میگردد، اما نمونههای عینی مشخص آن را میتوان در عملکرد اوایل قرن نوزدهم نظام سیاسی انگلیس مشاهده کرد. در نظامهای سیاسی جهان برای جلوگیری از تمرکز قدرت و نیز رعایت جنبههای تخصصی اداره امور جامعه، قدرت حکومت به سه شاخه تقنینی، اجرایی و قضایی تقسیم شدهاست.
البته این سه قوه هم در نظامهای سیاسی پارلمانی و هم در نظامهای سیاسی ریاستی با یکدیگر در ارتباط بوده و قوانین اساسی کشورها چگونگی روابط آنها با هم و نیز سازوکارهای کنترل آنها به وسیله یکدیگر را در نظر گرفتهاند که در عین تفکیک قوا نوعی همکاری یا ارتباط بین قوای سه گانه نیز از طریق تمهیدات حقوقی و سیاسی ایجاد شده تا در عین تمایز قوا کلیت حاکمیت ملی کشور بروز کند.
در نظام سیاسی پارلمانی که ارتباط بیشتری بین دو قوه مقننه و مجریه وجود دارد مجلس و پارلمان که نمایندگان آن از سوی مردم انتخاب میشوند حق دارند کلیه اقدامات و عملکردهای قوه مجریه را زیر نظر بگیرند و از راه طرح سؤال، استیضاح و ایجاد کمیسیونهای تحقیق یا نهادهای نظارتی، چون دیوان محاسبات این قوه را کنترل کنند.
همچنین قوه مقننه حق دارد با صدور رأی عدم اعتماد هیأت وزیران یا یک وزیر را برکنار کند. البته به منظور ایجاد توازن بین دو قوه در نظام پارلمانی، قوه مجریه نیز از طرق مختلف همچون تنظیم و پیشنهاد لوایح قانونی یا حتی انحلال پارلمان، مجلس را کنترل میکند.
در نظام سیاسی ریاستی همچون نظام سیاسی آمریکا نیز قانون اساسی ترتیباتی برای استیضاح مقامات ارشد قوه مجریه از جمله رئیسجمهور و معاونش توسط کنگره در نظر گرفتهاست که در نهایت نیز میتواند به برکناری آنها از قدرت منجر شود.
شرایط استیضاح
استیضاح زمانی است که یک پرونده سیاسی برای وزیر یا وزرا گشوده میشود و در آن نمایندگان استیضاح کننده، وزیر یا وزیران را همراه با مؤاخذه به صحنه سیاسی مجلس فرا میخوانند تا به ایرادات وارده پاسخ گویند و پس از آن، موضوع اعتماد یا عدم اعتماد در مجلس نسبت به وزیر یا وزیران مورد بررسی قرار میگیرد و در خاتمه، با اکثریت آراء نمایندگان، مجلس اتخاذ تصمیم میکند.
در همین راستا وزرا و رئیس جمهور، چون مسؤولیت سنگینی در برابر امور اجرایی و سیاسی جامعه و کشور دارند، باید در نارساییها و کجرویها نیز در مقابل یک قوه ناظر پاسخگو باشند، تا از چهار چوب قانونی خود پا فراتر نبرند. تخطّی وزرا و رییس جمهور از مسئولیتهای فردی و جمعیشان، موجب طرح سؤال یا استیضاح برای آنان میشود.
فرق سئوال با استیضاح
سئوال معمولاً در قبال ابهاماتی که برای نمایندگان مجلس ایجاد شده، مطرح میشود که آنان با دعوت از وزرا یا رئیس جمهور با طرح سؤال ابهامات را از بین میبرند؛ به دنبال آن، موضوع فیصله پیدا میکند. ولی استیضاح در قبال خطاها و تخطّیهای قانونی وزیران یا رئیس جمهور است که به دنبال آن ممکن است موجبات عزل آنها از مقام خودشان فراهم شود.
استیضاح در قانون اساسی
اصل ۸۹ قانون اساسی در این باره میگوید:
الف) نمایندگان مجلس شورای اسلامی میتوانند در مواردی که لازم میدانند هیأت وزیران یا هر یک از وزرا را استیضاح کنند، استیضاح وقتی قابل طرح در مجلس است که با امضای حداقل ده نفر از نمایندگان به مجلس تقدیم شود.
هیأت وزیران یا وزیر مورد استیضاح باید ظرف مدت ده روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و به آن پاسخ گوید و از مجلس رأی اعتماد بخواهد. در صورت عدم حضور هیأت وزیران یا وزیر برای پاسخ، نمایندگان مزبور درباره استیضاح خود توضیحات لازم را میدهند و در صورتی که مجلس مقتضی بداند اعلام رأی عدم اعتماد خواهد کرد. اگر مجلس رأی اعتماد نداد؛ هیئت وزیران یا وزیر مورد استیضاح عزل میشود.
در هر صورت وزرای مورد استیضاح نمیتوانند در هیأت وزیرانی که بلافاصله بعد از آن تشکیل میشود عضویت پیدا کنند.
ب) در صورتی که حداقل یک سوم از نمایندگان مجلس شورای اسلامی رئیس جمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه و اداره امور اجرایی کشور مرد استیضاح قرار دهند، رئیس جمهور باید ظرف مدت یکماه پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و خصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. در صورتی که پس از بیانات نمایندگان به عدم کفایت رئیس جمهور رأی دادند مراتب جهت اجرای بند ده اصل یکصد و دهم به اطلاع مقام رهبری میرسد.
اصل ۸۹ قانون اساسی که در بالا ذکر شد حاوی اکثریت مطالب استیضاح است، ولی در اینجا ذکر ۳ نکته حائز اهمیت است:
موضوع استیضاح
قانون اساسی موضوع استیضاح را محدود نکرده و اختیار آن را به نمایندگان واگذاشته است تا هر موردی را که بتوانند به عنوان استیضاح مطرح کنند، ممکن است موضوعات متعدّد و یا فقط یک مورد باعث استیضاح شود.
اختیاری بودن استیضاح
نمایندگان مجبور و مکلّف نیستند که در هر مورد اشکال و نقض قانون دیدند بلافاصله به طرح استیضاح مبادرت نمایند، ممکن است مصالح مملکت اقتضا کند که با تذکر یا طرح سؤال اشکال را مرتفع سازند و به نقض قانون خاتمه داده شود.
لزوم حضور وزیر مورد استیضاح
در قانون اساسی آمده است: «وزیر یا هیأت وزیران که استیضاح شدهاند باید ظرف ده روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شوند و به آن پاسخ گویند.»
این یک تکلیف مقرّر از جانب قانون اساسی است و آنها نمیتوانند پاسخ کتبی تهیه کنند و یا شخص دیگری را به جای خود برای پاسخگویی بفرستند.
جریان مذاکرات پیرامون استیضاح
در ابتدا بیانات استیضاح شدگان استماع میشود که به هر کدام یک زمان معینی اختصاص پیدا میکند. پس از آن رأی اعتماد به شور گذاشته میشود و اگر مجلس رأی عدم اعتماد به وزیر یا هیأت وزیران مورد استیضاح داد آنها عزل میشوند، ولی در مورد رئیس جمهور پس از توضیحات کافی وی، بیانات نمایندگان مخالف و موافق و پاسخ رئیس جمهور، نسبت به کفایت یا عدم کفایت وی اخذ رأی میشود و اگر اکثریت دوسوم کل نمایندگان به عدم کفایت رئیس جمهور رأی دادند، مراتب به رهبری ارجاع شده تا نتیجه قطعی عزل یا ابقاء رئیس جمهور اعلام شود.
استیضاح رئیس جمهور
در صورتی که حداقل یک سوم از نمایندگان مجلس شورای اسلامی رئیسجمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه و اداره امور اجرایی کشور مورد استیضاح قرار دهند، رئیسجمهور باید ظرف مدت یک ماه پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و در خصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. در صورتی که پس از بیانات نمایندگان مخالف و موافق و پاسخ رئیسجمهور، اکثریت دو سوم کل نمایندگان به عدم کفایت رئیسجمهور رأی دادند مراتب جهت اجرای بند ده اصل یکصد و دهم به اطلاع مقام رهبری میرسد.
- در مورد مجلس شورای اسلامی بیشتر بخوانید
اکثریت مجلس نمایندگان آمریکا به کنار گذاشتن طرح استیضاح رئیسجمهور این کشور به دلیل حمله به ایران، رای مثبت دادند.
کد خبر: ۱۳۱۳۴۶۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۴/۰۳
نماینده دموکرات از ایالت ایلینوی آمریکا با اشاره به اینکه رئیسجمهور آمریکا بدون تأیید کنگره به ایران حمله کرد، گفت: این تهاجم یک «تخطی آشکار و قابل استیضاح » است.
کد خبر: ۱۳۱۳۰۴۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۴/۰۱
خضریان خطاب به وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی:
خضریان، نماینده تهران در مجلس از حضورو عملکرد برخی چهره ها و حلقه ها در اطراف وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به عنوان عاملی یاد کرد که احمد میدری را با استیضاح نزدیک می کند.
کد خبر: ۱۳۱۰۳۵۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۳/۱۸
امیرحسین ثابتی درباره سفر وزیر راه نوشت: سایت دیوان محاسبات در گزارشی اعلام کرده که تخلف صورت گرفته در این ماجرا خیلی فراتر از سفر ۹۵۲ میلیونی خانواده وزیر راه بوده و پس از افشای این ماجرا در مجلس، یک شبکه تخلف اقتصادی با عدد ۲ همت (دو هزار میلیارد تومان) کشف شده است.
کد خبر: ۱۳۰۷۴۸۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۳/۰۳
صلاح این است که یا خانم صادق خودش استعفا دهد یا رئیس جمهور ایشان را برکنار کند و نگذارند کار به استیضاح بکشد.
کد خبر: ۱۳۰۷۳۹۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۳/۰۳
طرح استیضاح وزیر نیرو با ۲۱ امضا تحویل هیاترئیسه مجلس شد طرح استیضاح وزیر نیرو با ۲۱ امضا تحویل هیاترئیسه مجلس شد
کد خبر: ۱۳۰۷۱۲۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۳/۰۱
رئیس شورای اطلاعرسانی دولت از معرفی گزینه پیشنهادی دولت برای تصدی وزارت اقتصاد، یک الی دو روز مانده به ۷ خرداد خبر داد.
کد خبر: ۱۳۰۶۱۲۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۲/۲۸
طراح استیضاح وزیر راه و شهرسازی آخرین وضعیت استیضاح فرزانه صادق مالواجرد در مجلس شورای اسلامی را تشریح کرد.
کد خبر: ۱۳۰۵۰۹۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۲/۲۲
عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی از تعلل دولت در معرفی گزینه وزارت اقتصاد به مجلس انتقاد کرد.
کد خبر: ۱۳۰۳۶۴۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۲/۱۶
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس با تاکید بر این که استیضاح وزیر راه و شهرسازی در شرایط کنونی به صلاح کشور نیست گفت: تلاش ما این است که طرح استیضاح وزیر راه را از دستور خارج کنیم و به جای آن ضمن گفت وگو ، مهلتی به دولت برای رفع مشکلات داده شود.
کد خبر: ۱۳۰۳۴۷۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۲/۱۴
تابناک بررسی کرد؛
تعداد امضاهای نمایندگان مجلس شورای اسلامی برای استیضاح فرزانه صادق مالواجرد، وزیر راه و شهرسازی، به ۴۶ نفر رسیده است.
کد خبر: ۱۳۰۳۴۴۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۲/۱۴
میخ آخر بر طرح استیضاح وزیر راه، با حادثه انفجار بندر شهیدرجایی کوبیده شد. یک فاجعه ملی و چندوجهی که چندین وزارتخانه (صنعت، اقتصاد، راه) و بخش خصوصی و خصولتی (از جمله بنیاد مستضعفان) باید پاسخگوی سوالات و ابهامات در بروز آن باشند.
کد خبر: ۱۳۰۳۰۹۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۲/۱۳
بیتوجهی به وضعیت بحرانی سازمان بنادر که بدون رئیس و با سرپرست اداره میشود، فاجعهای را رقم زد که به سرعت در کانون توجه قرار گرفت. وزیر راه و شهرسازی که به دلیل عزل و نصبهای غیرمتخصص با چالشهای متعدد روبهروست، اکنون در آستانه بحران جدیدی قرار دارد.
کد خبر: ۱۳۰۲۳۶۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۲/۱۰
منان رئیسی: تاکنون بیش از ۴۳ نماینده استیضاح وزیر را امضا کردند/ استیضاح به هیچ وجه سیاسی نبوده و همه محور ها فنی است/ نهایی شدن استیضاح و جلسه استیضاح در مجلس حدود ۴۵ روز الی ۲ ماه زمان لازم دارد.
کد خبر: ۱۳۰۲۵۱۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۲/۱۰
طراح استیضاح وزیر راه و شهرسازی به تابناک گفت: این طرح به امضای 41 نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی رسیده است.
کد خبر: ۱۳۰۲۳۳۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۲/۰۹
سکوت دولت در برابر صندلی خالی کابینه
با گذشت بیش از یک ماه از استیضاح وزیر اقتصاد، همچنان وضعیت این وزارتخانه کلیدی در ابهام است. نه گزینهای به مجلس معرفی شده و نه نشانهای از جمعبندی نهایی در دولت به چشم میخورد. در حالی که برخی نمایندگان علت برکناری همتی را نوسانات ارزی عنوان میکردند، اکنون بازار ارز با التهابی مضاعف مواجه شده و وزارت اقتصاد همچنان بدون وزیر اداره میشود.
کد خبر: ۱۲۹۷۸۹۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۱/۱۹
معاون امور مجلس رئیسجمهور گفت: تلاش داریم که [در سال ۱۴۰۴] تعامل نمایندگان با وزرا را بیش از پیش تقویت کنیم و وزرا نیز بهطور مداوم در کمیسیونهای مختلف مجلس حضور پیدا کرده و پاسخگو هستند.
کد خبر: ۱۲۹۷۲۷۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۱/۱۵
علی اصغر شفیعیان در گفتگو با تابناک:
یک فعال سیاسی نزدیک به دولت پزشکیان گفت:آن مردمی که در تیر ماه دو مرتبه به پزشکیان رای دادند انتظار دارند رئیس جمهور به تندروها توجه نکند ، آن ها از تندروی ها خسته شده بودند .
کد خبر: ۱۲۹۲۸۹۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۱/۰۷
دفتر علی لاریجانی در واکنش به گفتوگوی مطهری با «انتخاب» در مورد حوادث سال ۹۸ و چرایی عدم استیضاح رحمانی فضلی اعلام کرد: اینگونه اتهامات با هر انگیزه ای که مطرح شده باشد، وجه شرعی ندارد.
کد خبر: ۱۲۹۵۴۲۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۴/۰۱/۰۱
سخنگوی دولت درباره اجرای طرح کالابرگ الکترونیکی گفت: نقص این طرح نسبت به قبل کاهش داشته و شاهد اجرای خوب هستیم؛ علاوه بر این نظارتها نیز در وزارت تعاون دقیق است و شاهد این بودیم که مردم مشکل کمتری در این زمینه داشتند.
کد خبر: ۱۲۹۴۷۲۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۱۲/۲۷