کلیات

عملیات H۳، یکی از عملیات‌های هوایی مهم نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در جنگ ایران و عراق بود. از این عملیات به عنوان پیچیده‌ترین و همچنین از بزرگترین عملیات‌های هوایی دنیا که به نام حمله فانتوم‌ها ثبت شده‌است، یاد می‌شود. طی این عملیات، فانتوم‌های نیروی هوایی ارتش ایران در تاریخ ۴ آوریل ۱۹۸۱ (۱۵ فروردین ۱۳۶۰) پایگاه‌های هوایی اچ-۳ را در در عمق ۱۰۰۰ کیلومتری عراق و در غربی‌ترین نقطه عراق، در مرز مشترک عراق و اردن بمباران کردند و آن‌ها را منهدم ساختند. در این عملیات، به نیرو‌های ایرانی هیچ خسارتی وارد نشد، اما در مقابل بیش از ۴۸ هواپیمای عراقی که بیشتر آن‌ها بمب‌افکن‌های روسی (میگ-۲۳،  سوخو-۲۰،  توپولف-۱۶،  توپولف-۲۲) بودند از بین رفتند. از این رو، از این عملیات به عنوان یکی از موفق‌ترین عملیات‌های تاریخ جنگ‌های هوایی نام برده می‌شود.
موفقیت این عملیات هوایی همچون عملیات کمان ۹۹، اهمیت استراتژیک و تأثیر زیادی بر ادامه جنگ داشت.


طراحی عملیات

طراح این عملیات استراتژیک، سرهنگ قاسم گلچین بود. وی طرح حمله به پایگاه هوایی الولید را به صورت محرمانه با سرلشکر جواد فکوری فرمانده وقت نیروی هوایی و سرهنگ ستایش مطرح کرد. براساس طرح ابتدایی قرار بود که ۱۰ فروند فانتوم مسلح (۸ فروند اصلی و ۲ فروند رزرو) از پایگاه هوایی همدان به پرواز درآیند و نیز برای گمراه کردن دشمن، دقایقی قبل از بمباران اچ-۳ توسط فانتوم‌ها، ۳ فروند F-۵ از پایگاه هوایی تبریز به پالایشگاه کرکوک حمله کنند.

شرح عملیات

در تاریخ ۴ آوریل، ۸ فروند جنگنده اف-۴ ئی با کمک دو مرحله سوخت‌گیری هوایی موفق شدند از مرز مشترک هوایی عراق-ترکیه گذشته و از نقطه مشترک مرزی سوریه با عراق وارد محدوده هوایی عراق شده و عملیات را موفقیت‌آمیز به انجام برسانند. مسیر طی شده توسط فانتوم‌های ایرانی برای اجرای موفقیت‌آمیز این عملیات بیش از ۳۵۰۰ کیلومتر بود که با چهار مرحله سوخت‌گیری ممکن شد. این عملیات با توجه به تجهیزات بکار رفته در آن، از لحاظ فنی یکی از پیچیده‌ترین عملیات هوایی جهان به‌شمار می‌رود.  
در سال ۱۹۸۱ منابع اطلاعاتی ایران دریافتند؛ که نیروی هوایی عراق تعدادی از بمب‌افکن‌های خود را برای دور ماندن از حملات هواپیما‌های ایرانی و جلوگیری از نابودی آن‌ها بر روی باند فرودگاه، به پایگاه‌های سه گانه H۳ در دورترین نقطه غرب این کشور منتقل کرده‌است. این پایگاه هوایی شامل سه بخش است: پایگاه اصلی H۳ (که به عنوان الولید نیز شناخته می‌شود)، پایگاه H۳ شمال غربی، پایگاه H۳ جنوب غربی
در حالت معمول، هواپیما‌های ایرانی برای بمباران این پایگاه می‌بایست از مرز‌های خاوری عراق وارد شده و پس از گذشتن از آسمان بغداد و بسیاری از شهر‌های دیگر که تأسیسات پدافندی مؤثری داشتند به اچ ۳ می‌رسیدند و پس از انجام عملیات دوباره از همین مسیر بازمی‌گشتند. در تمام طول مسیر جدای از موشک‌های زمین به هوا و توپ‌های ضدهوایی، هواپیما‌های رهگیر عراقی نیز وجود داشتند که در آن صورت، با توجه به برتری عددی آن‌ها نسبت به هواپیما‌های مهاجم ایرانی بدون شک ادامه عملیات را برای هواپیما‌های ایرانی غیرممکن می‌ساختند؛ لذا قرار بر این شد که مسیری طولانی‌تر، ولی با ریسک کمتر که از نوار مرزی شمال و غرب عراق می‌گذشت برای حمله انتخاب شود.
قرار شد ۸ فانتوم اف ۴، از پایگاه سوم شکاری نوژه به پرواز درآیند و پس از سوخت‌گیری بر فراز دریاچه ارومیه از نقطه مرزی مشترک ایران-عراق-ترکیه به سمت هدف ادامه مسیر دهند. این هواپیما‌ها باید از کوهستان‌های مرزی عراق و ترکیه و در ارتفاعی پایین پرواز می‌کردند و پس از طی مسافتی طولانی بر روی خط مرزی عراق و ترکیه خود را به مرز سوریه و عراق رسانده و پس از یک نوبت سوختگیری دیگر به سمت اچ-۳ پرواز می‌کردند. در تمام طول مسیر هواپیما‌ها می‌بایست در ارتفاع پایین (۲۰ تا ۳۰ متری) پرواز می‌کردند تا از دید رادار‌های دشمن پنهان بمانند. به علاوه باید در کل چهار مرحله عملیات سوخت‌گیری هوایی انجام می‌گرفت چراکه طول مسیر سه برابر برد هواپیما‌های ایرانی بود. به همین دلیل طبق برنامه می‌بایست ابتدا دو فروند بویینگ ۷۰۷ برای رساندن سوخت به فانتوم‌ها از فرودگاه تهران برخاسته و با آنان در بالای دریاچه ارومیه ملاقات و مرحله اول سوختگیری را انجام می‌دادند. هم‌زمان دو فروند هواپیمای ۷۴۷ سوخت‌رسان دیگر از فرودگاه نیکوزیا درقبرس بلند شده و مرحله دوم و سوم سوختگیری هوایی در خاک سوریه انجام می‌گرفت. طبق برنامه‌ریزی عملیات پس از هر نوبت سوختگیری، هواپیما‌های مادر باید صبر می‌کردند تا فانتوم‌ها عملیاتشان را بر فراز الولید و دو پایگاه مجاور انجام دهند و در راه بازگشت دوباره عملیات سوختگیری هوایی انجام می‌گرفت.
روز عملیات ده فروند (دو فروند ذخیره) هواپیما به رهبری سرهنگ فرج ا… برات پور از باند پایگاه سوم شکاری برخاستند و پس از سوختگیری بر فراز دریاچه ارومیه دو فروند فانتوم ذخیره بازگشتند. هشت فروند اف-۴ئی دردو گروه چهارفروندی با اسامی البرز و الوند از شمال شرق عراق و از فراز کوه‌های آرارات وارد منطقه مشترک مرزی عراق و ترکیه شدند و در ارتفاع پایین بر فراز کوهستان‌های این منطقه به سمت غرب عراق حرکت کردند. در همین حین هواپیما‌های مختلف نیروی هوایی از جمله اف-۴، اف-۵، اف-۱۴، سی-۱۳۰ و بونانزا در حال انجام مأموریت‌های گشت هوایی، دیده‌بانی بصری (در نقاط کور راداری) و شنود الکترونیکی بودند.
در ساعات مقرر تانکر‌های سوخت‌رسان با فانتوم‌ها در همان نقاط پیش‌بینی شده یعنی مرحله اول بالای دریاچه ارومیه و مرحله دوم در خاک سوریه روبرو شدند. فانتوم‌ها توانسته بودند با سکوت رادیویی و پرواز در ارتفاع پایین خود را از دید رادار‌های عراقی پنهان دارند. ظاهراً چندین بار هواپیما‌ها در رادار‌های عراقی و ترکیه‌ای ظاهر می‌شوند، اما عراقی‌ها تصور می‌کنند هواپیما‌ها متعلق به نیروی هوایی ترکیه‌است که مشغول گشت زنی در طول مرزهایشان هستند.
این اشتباهی بود که کنترل‌های زمینی ترکیه نیز مرتکب شدند. هر هشت هواپیما که سوختشان پس از طی مسیری طولانی در حال اتمام بود به‌طور منظم عملیات سوخت‌گیری هوایی را انجام دادند. هواپیمای بوئینگ نیز با احتیاط کامل مشغول گشت زنی در طول مسیر شد تا در بازگشت، دوباره عملیات سوخت‌رسانی به فانتوم‌ها را انجام دهد. در آن سو فانتوم‌ها در ارتفاعی پایین و در حالتی که خلبانان آن می‌توانستند کوچک‌ترین حرکتی را بر روی زمین با چشم غیرمسلح ببینند به سمت اچ ۳ در حرکت بودند. دقایقی بعد پس از ورود به خاک عراق فانتوم‌ها به دو دسته ۳ فروندی و یک دسته ۲ فروندی تقسیم شده و به سمت پایگاه‌های مورد نظر جهت بمباران ادامه مسیر دادند، هم‌زمان اف-۵‌های پایگاه تبریز عملیات ایذایی بمباران پالایشگاه کرکوک را انجام داده و باعث تمرکز قوای دفاع هوایی عراق در آن منطقه شدند. پرسنل پایگاه که با توجه به دور بودنشان از مرز‌های خاوری هیچ‌گاه تصور نمی‌کردند هدف هیچ نوع حمله‌ای قرار گیرند در ابتدا به تصور این که هواپیما‌ها خودی هستند شروع به تکان دادن دستهایشان کردند. دسته‌های فانتوم‌ها بر فراز پایگاه‌های سه‌گانه الولید، ارتفاعشان را جهت بمباران کمی افزایش دادند و عملیات انهدام تجهیزات را با موفقیت انجام دادند. سپس جهت انجام مرحله سوم سوخت‌گیری به طرف خاک سوریه ادامه مسیر داند. در این میان، هدایت تنها هواپیمای آسیب‌دیدهٔ عملیات آن هم در شرایطی که باید نزدیک به ۵۰۰ کیلومتر مسیر را طی کند، کاری بسیار دشوار بود و خضرایی که مصمم به حفظ هواپیما بود در فرودگاهی در سوریه فرود آمد. این هواپیما پس از تعمیرات توسط سرتیپ اسکندری به ایران بازگردانده شد.
هواپیما‌های ۷۴۷ سوخت‌رسان که مأموریتش به اتمام رسیده بود با خروج از نوار مرزی عراق و ترکیه از طریق آسمان ترکیه به تهران بازگشت.   در ابتدا، با توجه به نزدیکی اسرائیل به اردن و این که در سال ۱۹۶۷ نیز اسرائیلی‌ها فرودگاه‌های این کشور را بمباران کرده بودند، عراقی‌ها تصور کردند که حمله از جانب اسرائیلی‌ها صورت گرفته‌است.

تلفات

در این حملات ایران آسیبی ندید، ولی خسارات و تلفات ارتش عراق در این حمله به صورت تقریبی قابل برآورد است و حداقل تلفات این حمله بدین صورت است:
۶ فروند هواپیما آنتونوف-۱۲،
۲ فروند بمب‌افکن توپولف-۱۶،
۵ فروند سوخو-۱۷،
۷ فروند میگ-۲۱،
۱۰ فروند میگ-۲۳،
۳ فروند داسو میراژ اف۱،
۷ فروند هلیکوپتر