کلیات
شاخص توسعه انسانی، شاخصی ترکیبی است برای سنجیدن موفقیت در هر کشور که بر پایه سه معیار پایه از توسعه انسانی یعنی زندگی طولانی و سالم، دسترسی به دانش و معرفت و سطح زندگی مناسب تعریف شده است.
آمارهای بانک جهانی
شاخص توسعه انسانی که توسط برنامه توسعه و پیشرفت سازمان ملل UNDP ارائه میشود، ارائهدهنده جدیدترین اطلاعات مربوط به توسعه جهانی است و شامل برآوردهای ملی، منطقهای و جهانی است. این آمارها، که ۲۱۵ اقتصاد جهان را دربرمیگیرد، بهصورت آمارهای سالیانه منتشر میشود. این مرجع آماریِ جهانی، آمارهای بیش از ۸۰۰ شاخص جهانی را مورد بررسی قرار میدهد. هرساله در ماه آوریل، بانک جهانی اقدام به انتشار HDI میکند و بانک اطلاعاتیِ قرارگرفته بر روی وبگاه بانک جهانی درخصوص شاخصهای توسعهٔجهانی، چهار بار در سال و در ماههای آوریل، ژوئیه، سپتامبر و دسامبر بهروز میشود.
شاخصهای توسعه انسانیِ سال ۲۰۱۱ (HDI ۲۰۱۱)، که توسط بانک جهانی ارائه شدهاست، پانزدهمین گزارش از این نوع است که از سال ۱۹۹۶ در بانک جهانی آغاز شدهاست. هدف از ارائه این گزارشها نیز در اختیار قرار دادن آمارهای بینالمللیِ قابل مقایسه و با کیفیت بالا در حوزهٔ توسعه و کیفیت زندگی افراد وتحول کارآمد در سراسر جهان است. این گزارشها بهصورت کتاب انتشار مییابد و درعینحال در وبگاه بانک جهانی (http://data.worldbank.org) میتوان بهصورت نسخههای متناسب با تلفن همراه، جستجوی دادهها یا سایر حالتها از دادههای این گزارش استفاده برد.
چیستی شاخص توسعه انسانی
از سال ۱۹۹۰، هر ساله گزارشی با نام گزارش توسعه انسانی توسط برنامه توسعه سازمان ملل متحد منتشر میشود و در آن کشورها در شاخصهای مختلفی مانند شاخصهای آموزشی، بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی، محیطزیستی، سیاسی و… مورد مقایسه قرار میگیرند.
در گزارش توسعه انسانی، کشورها را بر اساس میزان شاخص توسعه انسانی به گروههای کشورهای با توسعه انسانی بسیار زیاد، کشورهای با توسعه انسانی زیاد، کشورهای با توسعه انسانی متوسط و کشورهای با توسعه انسانیِ کم (پایین) تقسیم میکنند. در گزارش سال ۲۰۱۰، سوئد در گروه کشورهای با توسعهٔ انسانی زیاد (بالا) قرار گرفتهاست.
روش محاسبه شاخص توسعه انسانی
ارزش عددیِ شاخص توسعه انسانی بین صفر تا یک است. ارزش شاخص توسعه انسانی نشان میدهد که هر کشوری چه مقدار از مسیر خود را برای رسیدن به بالاترین ارزش ممکن یعنی یک، طی کردهاست و همچنین امکان مقایسه بین کشورها را فراهم میکند.
شاخص توسعه انسانی (HDI) چکیده اندازهگیریهای توسعه انسانی است. این شاخص میانگین موفقیتهای بدست آمده در یک کشور در سه بعد اصلی توسعه انسانی یعنی زندگی طولانی و سالم، دستیابی به دانش و استانداردهای زندگی آبرومندانه را اندازه میگیرد. شاخص توسعه انسانی میانگین توسعه هندسی شاخصهای نرمالی است که موفقیتهای هر بُعد را اندازه میگیرند.
مراحل اندازه گیری
برای محاسبه HDI دو مرحله لازم است:
گام اول: تعیین شاخصهای ابعاد: برای تبدیل نشانگرها به شاخصهای بین صفر و یک از مقادیر حداقل و حداکثر استفاده میشود. حداکثرها بیشترین مقادیری هستند که در دورهٔ زمانی (مثلاً ۲۰۱۱–۱۹۸۰) مشاهده شدهاند. مقادیر حداقل برای امید به زندگی ۲۰ سال، برای متغیرهای تحصیل، صفر سال، و برای درآمد سرانهٔ ناخالص ملی (GNI) صد دلار درنظر گرفته شدهاند.
گام دوم: شاخص توسعه انسانی میانگین هندسی شاخصهای سه بُعد است.
روش محاسبه شاخص توسعه انسانی در سال ۲۰۱۰ تغییر کرد. به همین دلیل، نمیتوان شاخص توسعهٔ انسانیِ محاسبهشده در سالهای ۲۰۰۹ و پیشتر را با نتایج سال ۲۰۱۰ مقایسه کرد. به این دلیل و برای مقایسهٔ کشورها و پیشرفت آنها درطول سالها، برنامه توسعه سازمان ملل متحد در گزارش سال ۲۰۱۰ خود و براساس روش جدید محاسبه HDI، مقدار شاخص توسعه انسانی را در سالهای ۱۹۸۰، ۱۹۸۵، ۱۹۹۰، ۱۹۹۵، ۲۰۰۰، ۲۰۰۵، ۲۰۰۶، ۲۰۰۷، ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ علاوه بر ۲۰۱۰ برای کشورهایی که آمارهای موردنیاز را داشتهبودند محاسبه کردهاست. البته بهدلیل نبودن آمارهای لازم در بسیاری از کشورها قبل از سال ۲۰۰۵، رتبه کشورها در سال ۲۰۰۰ و قبلتر منتشر نشدهاست.
اثرات جنگ بر روی کشورهای همسایه و بازتاب آن در HDI
کشورهایی که در مناطق بحرانزده قرار دارند، حتی اگر خود دچار بحران نباشند، بهدلیل نگرانی از سرایت ناامنی و بیثباتی به داخل خاک خود، ناگزیر از پرداخت هزینههایی برای حفظ آمادگی نظامی خود میشوند و از سوی دیگر میزان سرمایهگذاری خارجی در چنین کشورهایی کاهش مییابد و شبکههای دادوستد کالا با مشکل مواجه میشوند. این رخدادها دارای تأثیرات مستقیم در شاخص توسعه انسانی هستند.