گرگیعان؛ سنتی دیرینه در استان های جنوبی کشور

به گزارش «تابناک»، به نقل از «باشگاه خبرنگاران جوان»،  گِرگِیعان نام آیینی اصیل رایج بین مردم خوزستان، هرمزگان، بوشهر و همچنین کشور‌های حاشیه خلیج فارس است. این مراسم توسط کودکان عمدتاً در پانزدهمین روز از ماه مبارک رمضان، به مناسبت میلاد امام حسن (ع) برگزار می‌شود.

در این آیین،  کودکان با خواندن اشعار آهنگین به همراه به هم زدن دو قطعه سنگ با ریتمی خاص، به درب خانه‌ها رفته و از صاحبان خانه‌ها درخواست عیدی و شیرینی می‌کنند، که بعد از دریافت، در نهایت برای اهالی خانه از خداوند طلب رزق و سلامتی می‌کنند.

به منظور آشنایی بیشتر با این رسم دیرینه با قاسم منصور آل کثیر، فعال میراث فرهنگی گفتگویی داشتیم که در ادامه این گزارش می‌خوانید.

قاسم منصور آل کثیر، فعال میراث فرهنگی در خوزستان، در گفتگو با خبرنگار گروه استان‎های باشگاه خبرنگاران جوان از اهواز، گفت: میراث فرهنگی به دو حوزه میراث مادی و معنوی (ناملموس) تقسیم می‌شود که آیین گرگیعان در حوزه ناملموس است. متاسفانه در سال‌های اخیر توجه کمتری به میراث کودکان شده است و تمرکز ما روی این مساله است که توجه بیشتر به این میراث شود و کودکان با مناسک و آداب و رسوم بیشتر آشنا شوند. همه ساله جشن گرگیعان در بسیاری از مناطق برگزار می‌شود، حتی در کشور‌های مسلمان همسایه هم این آیین توسط کودکان برگزار می‌گردد.

 

وی افزود: این مراسم در سال ۱۳۹۵ توسط مجموعه فرهنگی "گرگیعان خوزستان" به عنوان میراث معنوی ناملموس به ثبت ملی رسید. آیین گرگیعان در اصل گویش محلی کلمه "قرقیعان" در خوزستان، کویت و عربستان است، همانطور که در بغداد به آن "ماجینه یا ماجینه" در بحرین "قرقاعون"، در قطر "قرنقعوه"، عمان "قرنقشوه" و امارات متحده عربی هم "حق‌اللیله" گفته می‌شود.

آل کثیر بیان کرد: برخی از زبان شناسان معتقدند که این کلمه از «قرع الباب» به معنای "کوبیدن درب" گرفته شده و عده‌ای دیگر نیز ریشه "قرقیعان" را از کلمه «قرّةالعین» که به معنای نور "چشم" است می‌دانند.

این فعال میراث فرهنگی اظهار داشت: آیین گرگیعان یک میراث معنوی کودکان قدیم اهواز است. در خصوص فلسفه این آیین روایات مختلفی نقل شده است که یکی از آن‌ها این است ارتباط و معطوف به جامعه کشاورزی است. اما روایتی که در این زمینه بیشتر مطرح شده این است که آیین گرگیعان به مناسبت میلاد امام حسن (ع) برگزار می‌شود که کودکان به درب منزل پیامبر رفتند و تبریک گفتند و پیامبر با شیرینی و تنقلات آن زمان از آن‌ها پذیرایی کرد و از آن سال مرسوم شد که هرساله به مناسبت میلاد امام حسن (ع) این آیین را به جا می‌آورند.

 

وی تصریح کرد: در ایران در خوزستان، بوشهر، هرمزگان، کیش و قشم این برنامه به صورت همزمان توسط کودکان انجام می‌شود. اجرای این برنامه لحظاتی پس از اذان مغرب و عشاء است، که مردم لحظاتی پس از افطار کودکان به کوچه‌ها می‌روند و شعر‌های خاصی می‌خوانند که درون مایه و مضامین اشعار دعا برای اهالی و فرزندان خانواده بوده که خداوند حافظ و همراه همیشگی آن‌ها باشد. مرسوم است که یک مصراع را پسران و یک مصراع را دختران می‌خوانند و برای این که در اجرای این مراسم ضرب آهنگی ایجاد کنند، سنگ به دست می‌گیرند و سنگ‌ها را به هم می‌زنند و کوچه به کوچه و خانه به خانه این آیین را اجرا می‌کنند و مردم نیز در خانه‌های خود منتظر بچه‌ها هستند تا از آن‌ها پذیرایی کنند.

قاسم منصور آل کثیر افزود: طی سال‌های اخیر و به واسطه معرفی بیشتر این آیین به مردم، خوشبختانه شاهد برگزاری آن در شهر‌ها و روستا‌های مختلف استان از جمله رامهرمز، آبادان، اهواز، خرمشهر، ماهشهر، خورموسی، بندرامام، کوت عبدالله، شیبان، شبیشه، رامشیر، امیدیه و ملاثانی بودیم.

 

فعال میراث فرهنگی ادامه داد: مردم بوشهر و هرمزگان نیز این آیین دیرینه را "گِرگِشو" (گره گشو یا گره گشا) می‌نامند و هر ساله در بسیاری از شهرستان‌ها این مراسم را برگذار می‌کنند. کودکان کنگانی هنگام کوبیدن درب منازل دو کلمه‌ی عربی و فارسی ِعَطینی گِرگِشو (گرگشو بده) را به زبان می‌آورند، اما کودکان بندر دیلمی با شعار دادن (گرگیشو گرگیشو. سی فردشو دکله بشو) شیرینی و عیدیشان را دریافت می‌کنند، سپس برای تشکر از صاحبخانه همگی جمله‌ی (خونه گچی، پر همه چی) را همراه با دست زدن تکرار می‌نمایند.

 

وی اذعان داشت: مساله‌ای که در حال حاضر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است این است که بواسطه تهاجم فرهنگی رسانه‌های مختلف در جهت خدشه دار کردن افکار عمومی، انتظار می‌رود از مسئولین و متولیان حوزه‌های میراث فرهنگی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، استانداری و شهرداری توجه ویژه تری نسبت به اجرای مناسک گرگیعان داشته باشند و در حوزه‌های مرتبط با خود تولیدات داشته باشند.

قاسم منصور آل کثیر در ادامه اظهار کرد: برای نمونه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اشعار و حتی تصاویر این آیین را به صورت‌های مختلف تهیه و تولید کند. موسیقی مربوط به این آیین توسط اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی تولید گردد.

وی گفت: متاسفانه تولیدات در این حوزه در حد مطلوب نیست و انتظار می‌رود سازمان میراث فرهنگی که متولی اصلی است قدمی بردارد. خوشبختانه مردم اهواز به واسطه علاقه و فرهنگ شیعی اسلامی توانستند این آیین را حفظ نمایند.

 

محمود مشهودی، پژوهشگر موسیقی در خوزستان در گفتگو با خبرنگار گروه استان‎های باشگاه خبرنگاران جوان از اهواز، بیان داشت: موسیقی کودک به سبکی از موسیقی گفته می‌شود که با سازبندی خاص و ملودی‌های ساده و شیرین توسط آهنگسازان بزرگسال برای کودکان ساخته می‌شود و مخاطبانی تا سطح نوجوانان را در بر می‌گیرد. اکثر ترانه‌هایی که مربوط به کودکان می‌شود. بیشتر در گام "ماژور" در موسیقی غربی که معادل تقریبی مقام "عجم" در موسیقی عرب و یا دستگاه "ماهور" در موسیقی ردیفی ایران است، وجود دارد.

وی افزود: نوع فواصل این گام که هیچ گونه فواصل میکرتونال _. ریز فواصل _. در آن به کار نرفته، و تمام فواصل نتی آن بصورت پرده و نیم پرده است؛ و در حرکات ملودی آن نیز هیچ گونه ایست خاصی وجود ندارد.

مشهودی اظهار داشت:، اما این به آن معنا نیست که ترانه‌های کودکانه در هیچ گام یا مقام دیگری وجود ندارند؛ و یا اینکه کودکان قادر به خواندن و اجرای ترانه‌ها در دیگر فواصل نیستند. بلکه ذهن کودکان قابلیت حفظ و اجرای ملودی‌های مختلف را دارا است. در تمامی نمونه‌های گرگیعان مشاهده می‌کنیم که ملودی‌های آن کمتر از یک "پنتاکوردِ" گام، و یا در بعضی از موارد در حد یک "تری کوردِ" گام است. در ساختمان ملودی "گرگیعان" بیشتر از تکنیکِ ساده‌ی سوال و جواب استفاده شده، که در نهایت با تکرار ملودیِ اصلی و بازگشت آن به نت تونیکِ گام فرود می‌کند.

 

وی گفت: اگر در انواع اشعاری که در مراسمات "گرگیعان" خوانده می‌شود دقت کنید یک مفهوم مشترک را در تمام فرهنگ‌ها پیدا می‌کنید و آن طلب رزق و سلامتی و تقسیم شادی میان یکدیگر است. همچنین کودکان به هیچ عنوان احساسات خود را مخفی نمی‌کنند و بسیار سریع احساس شادی و یا ناراحتی خود را از شخص می‌گویند به صورتی که در مراسم "گرگیعان" مشاهده می‌شود وقتی صاحب خانه‌ای با کودکان همراهی نکند کودکان نیز با زبانی صریح جواب او را خواهند داد.

مشهودی افزود: شعر "گرگیعان" بسیار ساده و در قالب ترانه‌های کودکانه است که در عربی به این نوع ترانه‌ها "اهازیج الاطفال" گفته می‌شود قرار می‌گیرد.

 

پژوهشگر موسیقی بیان داشت: مراسم گرگیعان قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین ترانه‌ی کودکان در مکاتب موسیقی عرب با قدمت ۱۴ قرن است. در بیشتر مناطق عربی خوزستان کودکان با پوشیدن لباس‌های محلی دست به دست در شب نیمه ماه مبارک رمضان به خیابان‌ها می‌آیند و به درب خانه‌ها رفته و برای اهل خانه با ترانه‌ای ریتمیک و آهنگین از خداوند طلب رزق و روزی می‌کنند و صاحب خانه به آن کودکان شیرینی و عیدی می‌دهد.

وی بیان داشت: در ایران نیز شهر‌های مختلف آیینی شبیه گرگیعان برای کودکان دارند به عنوان مثال: شهر کاشان مراسمی به نام "هوم بابایی"، کرمان به نام "الله رمضونی"، دزفول به نام "ثوابه یا جوابه"، بهبهان به نام "هفت مجتو" و هرمزگان به نام "الک‌اندازی" در روز‌های متفاوت سال شمسی یا قمری برگزار می‌شود.

مشهودی در پایان بیان داشت: کودکان امروز صاحبان فردای این کشور هستند. با توجه به این مراسمِ زیبای مشترک در بین عموم اقوامِ منطقه و با در نظر داشتنِ هجمه روزافزون فرهنگی بیگانگان در جامعه‌ی امروز و مخصوصاً تاثیر عمیق و گسترده این هجمه فرهنگی بر کودکان و نوجوانان، بهترین راه کار حفظ و اشاعه و بازگشت به این سنت‌های آیینی، اما با نگاهی نو در قالب جشنواره‌ها و ویژه برنامه‌های فرهنگی است.

آیین گرگیعان که از آداب و رسوم با اهمیت و دیرینه در بین اعراب و کشور‌های مسلمان است، متاسفانه در کشور ما رو به فراموشی سپرده شدن است و امید داریم مسئولین و متولیان امر توجه بیشتر به این رسم زیبا و سنتی در بین مردم استان خوزستان نمایند و در جهت احیاء و زنده نگه داشتن آن، همه دست به دست هم دهیم، تا در ماه رمضان سال‌های آینده شاهد برگزاری آن نیز باشیم.