هويت ايراني اراده است

كريم مجتهدي در ابتداي بحث به مباحث كتاب «فيلسوف دانشجو است»، اشاره كرد و گفت: موضوع مقالات اين كتاب بسيار متنوع است و گاهي چنان پراكنده گويي در آن زياد است كه گويي نويسنده عجله دارد و مي‌ترسد سخنش بيان نشود. اما در واقع چنين نيست. نوشته‌هايي كه در اين كتاب گرد هم آمده است، مربوط به ١٠ سال گذشته است و برخي از آنها در مطبوعات و نشريات منتشر شده و برخي نيز متن سخنراني‌هايي است كه البته بعدا آنها را ويرايش كرده‌ام؛ ضمن آنكه در حاشيه به محلي كه اين سخنراني در آن ايراد شده، اشاره كرده‌ام. براي مثال گفتاري راجع به قلب كه خيلي كوتاه است، در دانشكده پزشكي شيراز ارايه شده است. برگزار‌كنندگان آن جلسه كه براي سخنراني از من دعوت كردند، توضيح دادند كه مي‌خواستند مباحث پزشكي را در حوزه‌هاي گوناگون بسط دهند و به اين مناسبت در آن جلسه از جنبه‌هايي غير از پزشكي، مثل جنبه ادبي و فلسفي نيز درباره قلب بحث شد. وي در ادامه با اشاره به تصوير جلد كتاب كه يك نقاشي از قرون وسطي است و در آن سقراط و افلاطون با ذهنيت قرون وسطايي به تصوير كشيده شده‌اند، گفت: فلسفه همان فرهنگ است. كساني كه كارهاي فرهنگي مي‌كنند بايد به جزييات توجه كنند و به جوانان اين مسائل را آموزش دهند. نياموختن ظلمي است كه شخص به خودش مي‌كند. مهم‌ترين حق در جهان آموختن است. مهم‌ترين حق هر كس زندگي است، اما بعد از آن قطعا مهم‌ترين حق هر انساني آموختن است. كسي كه آموختن را از انسان سلب كند، به او ظلم مي‌كند. نياموختن ظلم به خويشتن است. تنها جايي كه در مقابل زور مي‌توان ايستادگي كرد، آموختن است. دانستن حق هر انسان است.
وي در ادامه به يكي از مقالات مفصل كتاب راجع به هويت ايراني پرداخت و گفت: در اين مقاله با سه روش از اصل هويت بحث مي‌شود؛ روش اول منطقي است. هويت از «هو هويت» به معناي اين هماني آمده است. اين هماني يك بحث منطقي و در كنار اصل عدم تناقض جزو اصول اوليه منطق است. بر اين اساس من چه موقع مي‌توانم بگويم «من من هستم»؟ به هر حال هر يك از ما داراي ويژگي‌هايي چون مليت، قوميت، اهل يك شهر بودن، تحصيلات و... هستيم. اما اين ويژگي‌ها چطور ذيل يك هويت واحد درمي‌آيند؟ اين يك بحث منطقي است. اما روش دوم از حيث روان‌شناسي است، يعني در مكاتب مختلف روان‌شناسي در مورد هويت انسان ديدگاه‌هاي مختلفي وجود دارد. مثلا در روان‌شناسي فرويد اصل هويت فرد جنبه ناخودآگاه او معرفي مي‌شود. يعني آن چيزي كه درون انسان را تشكيل مي‌دهد و انگيزه دروني اوست و ناخواسته انسان بر اساس انفعالات او شكل مي‌گيرد، ناخودآگاه است. يونگ اين ناخودآگاه را جمعي مي‌داند. يعني مثلا در فرهنگ ما ايرانيان اموري ناخودآگاه هست كه در نسل ما به‌طور كلي تاثير مي‌گذارد. به همين خاطر است كه بين ايرانيان برخي ويژگي‌ها مشترك است. البته من طرفدار فرويد و يونگ نيستم، اما تنها مي‌خواستم اشاره كنم كه اين دو مكتب با رويكردي روان شناختي هويت انسان را تعريف مي‌كنند. اما روش سوم فلسفي- فرهنگي است. فرهنگ ما هويت ما است. اين به معناي فرهنگ ناخودآگاه نيست، بلكه جنبه آگاهانه آن را مدنظر دارد. مثلا تاريخ بر فرهنگ ما اثر گذاشته است. در انتهاي مقاله تاكيد مي‌كنم كه هويت ايراني اراده است. كسي فقط ايراني است كه بخواهد ايراني باشد. اگر كسي نخواهد ايراني نيست. آن اراده‌اي كه ما را وادار مي‌كند كه ايراني باشيم، هويت ما را تشكيل مي‌دهد. اگر فرهنگ اين اراده را در ما ايجاد نكند. ما بيشتر ميل و اراده هستيم. هابز مي‌گويد انسان ميل و حس است. دكارت مي‌گويد انسان فكر و اراده است. اين دو سخن به معنايي درست است. دكارت وقتي بر فكر و اراده تاكيد مي‌كند، مي‌خواهد روش علمي را بنيانگذاري كند. اين اراده همان هويت است. هويت اصلي با دست خود انسان و با خواست و تعصب او ايجاد مي‌شود. البته بحث تحليلي است.

مجتهدي تاكيد كرد كه بحث او در بخش اول درباره هويت منطقي است و ناظر به اصول اوليه منطق است و سپس به بحث اراده و ميل پرداخت و گفت: اراده همراه فكر است و اين دو با هم هستند و با هم قدرت مي‌گيرند و با هم تضعيف مي‌شوند. در افراد نابهنجار متوجه شده‌اند كه تنها فكرشان بيمار نيست، بلكه اراده‌شان نيز بيمار است. بنابراين بين اين دو ارتباط هست. جايي كه انسان ايراني مي‌شود، به خاطر اراده به ايراني شدن است. هر كسي مي‌تواند علوم ديگر را بخواند و بداند و با فرهنگ‌هاي ديگر ارتباط برقرار كند و حتي در جاهاي ديگر زندگي كند. اما تا زماني كه اراده كرده ايراني باشد، ايراني است.

اين استاد پيشكسوت فلسفه در بخش ديگري از سخنانش راجع به كاركردهاي سياسي از هويت گفت: البته بحث من در حد شخص است. يعني فرد تا وقتي واقعا نخواهد هويتي داشته باشد، به زور نمي‌توان هويتي را بر او تحميل كرد. در دانشگاه‌هاي قبل از انقلاب از بحث هويت ملي براي دور كردن مردم از مذهب به كار گرفته مي‌شد. اما فكر مي‌كنم ذهن بايد مستقل باشد. دانشگاه‌ها بايد كار علمي مستقل بكنند. تعهد به يك معنايي بايد همان تخصص باشد. كسي كه تخصص نداشته باشد، چطور مي‌تواند تعهد داشته باشد. تعهد وقتي با تخصص همراه شود، مفيد مي‌شود. كسي كه متعهد است اما طب نمي‌داند، در زمينه پزشكي كاري نمي‌تواند بكند اما اگر كسي واقعا طبيب باشد و متعهد، بسيار تاثيرگذار است.

مجتهدي در ادامه به بحثي در كتاب مغول‌ها راجع به خواجه نصيرالدين طوسي اشاره كرد و گفت: در اواخر زندگي خواجه نصير كه هولاكو سمت درياچه اروميه رفته، خواجه نصير در مراغه تنهاست. به نظر من مي‌شود تصور كرد كه خواجه‌نصير در روزهاي پاياني با خودش تصور مي‌كرده كه آيا اجر اين همه تلاش و زحمت و كار اين است كه چشمانم نبيند و دستانم بلرزد و زانويم نيرو نداشته باشد؟ پاسخ خواجه نصير چنين است كه خير، چنين نيست. حق من يادگيري است و اجرش اين است كه دوباره آن را ادامه بدهم. تقريبا همه بزرگان ما چنين سختي‌هايي ديده‌اند و تلاش شان را ادامه داده‌اند. مثلا ابن‌سينا رساله حي بن يقظان را به خواسته شاگردش جوزجاني در زندان نوشته است.

برخي از اين صفات عبارتند از تاريخ، زبان، فرهنگ، ادبيات، اعتقادات، رسوم زندگي و خانوادگي. بنابراين هويت مفهومي مبهم است كه چه بسا جنبه ساختگي نيز داشته باشد. اما اين مجموعه انكارناپذير است. به نظر من هويت مفهومي نيست كه بتوان آن را در يك جمله بيان كرد. به همين خاطر است كه گاهي مورد سوءاستفاده قرار گرفته است. مثلا فرانسوي‌هايي كه در شمال آفريقا بودند، در كتاب‌هاي درسي براي سياهان آفريقايي از تعابيري چون «اجداد ما گل ها» يا «شعراي ما لامارتين» ياد مي‌كردند. اينها نمونه‌اي از سوءاستفاده براي هويت‌سازي است. اما به هر ترتيب هويت انكارناپذير است. به همين خاطر است كه هويت امري ارادي است. فرد اگر بخواهد مي‌تواند هويتي را انتخاب كند.

مجتهدي با توجه به اين مساله كه انتخاب يا اراده براي تعيين هويت مي‌تواند امري جمعي نيز باشد، در پاسخ به اين پرسش كه ايراني بودن چيست، گفت: بايد مجموعه‌اي از صفات را در نظر گرفت. منطقا نمي‌توان تعريف تام و تمامي از ايراني بودن ارايه كرد. ايراني بودن امري متغير و متحول در طول زمان است. اگر از نظر فردي گزينشي باشد، تنها شخص است كه مي‌تواند هويت خود را انتخاب كند. وي در پايان گفت: درست دانستن خيلي مهم است. تنها ادعا كردن به دانايي يك شگرد است. اما دانستن واقعي يعني تا عمق بحث را فهميدن.