پنج نقشه که تحولات جدید در خاورمیانه را تشریح می کند / قدرت گیری شیعیان در برابر سنی ها در سیکل 500 ساله تحولات

دولت ـ ملت ها نهادها و ارکان اصلی عصر سیاسی مدرن هستند؛ ارکانی که پس از وستفالیا، اصلی ترین و محوری ترین بنیاد تعریف نظم مدرن در سیاست بین الملل بوده و با تعریف ملیت مرزبندی های مشخص در این حوزه را نشان داده اند؛ اما در این چند قرن از زمان قرارداد صلح وستفالیا، همواره آنچه بر سر راه این نظم و نهاد قرار گرفته، مرزبندی متفاوت بر اساس مذهب و قومیت و نه ملیت بوده است؛ چیزی که گاهی فراتر از مرزهای ملیت می رود و اکنون در خاورمیانه شاهد آن هستیم.

به گزارش «تابناک»؛ جرج فریدمن اقتصاددان و سیاست نگار در همین رابطه بیان می کند، هم اکنون ملیت عربی در خاورمیانه در حال نابودی است و این تنزل بیش از هر چیز ناشی از عدم توان آنها برای ایجاد یک سیستم اقتصاد سیاسی قابل قبول است. با این حال، آنچه این مسأله را بیش از همه تسریع می کند، مسائل فراملی مانند رقابت های شیعه و سنی در این منطقه است:

شکست پان عربیسم

مسائل و معضلات فراملی همواره موضوعی بوده که خاورمیانه از آن آسیب دیده. کشورهای بزرگ عربی مانند مصر، عراق، و سوریه از اولین کشورهایی بودند که جنبش پان عربیسم را در این منطقه آغاز نهادند. این جنبش یک جنبش سکولار و متمایل به ایدئولوژی چپ بود که در فکر اتحاد سیاسی جهان عرب می گشت. این جنبش گونه ای از ناسیونالیسم را ترفیع داد که برابر با منطق دولت ملت بود.

پان عربیسم اما شکست خورد که دلیل آن عدم توانایی برای جایگزینی ناسیونالیسم کلاسیک با نهادی جدید بود که تاریخ تا کنون به خود ندیده بود؛ اما همه کشورهایی که آن را رد کردند، هیچ گاه موفق به تدوین یک سیستم سیاسی و نهاد سیاسی قابل قبول نشدند. آنچه این کشورها را به هم متصل می کرد ـ در دل جنبش ناسیونالیسم عرب ـ نه ایدئولوژی ناسیونالیسم، بلکه اجبار نیروهای مبتنی بر امنیت دولت بود.

از دهه 70 میلادی به این سو، این کشورها همواره با یک ایده فراملی دیگری نیز روبه رو بوده و به چالش کشیده شده اند که همان اسلام سیاسی بوده است؛ ایده ای که ظاهرا بسیار موفق تر از ایده پان عربیسم بوده و در سراسر خاورمیانه گسترش یافته است.

این جنبش جدید، نه تنها در میان کشورهای سنی بلکه در میان شیعیان نیز توسعه یافته است. در واقع اولین بار این شیعیان بودند که با انقلاب سال 1979 در ایران و سرنگون کردن حکومت پادشاهی اولین دولت اسلامی را در خاورمیانه پایه گذاری کردند. در حالی که اسلام گرایان سنی تا بعد از جنبش های سال 2011 هیچ گاه قدرت سیاسی را به شکل سنتی در اختیار نداشتند و بعد از 2011 نیز قدرت گیری آنها کوتاه بود.

ریشه ها و اصالت داعش

آنارشی به وجود آمده از پس بهار عربی (بیداری اسلامی) زمینه حاصلخیزی برای گروه های افراطی جهادی به ویژه داعش بود. این گروه به تدریج به قدرتمندترین نیروی اسلامی سنی در منطقه تبدیل شد. آنچه منجر به موفقیت های سریع این گروه شد، توانایی آن برای اشاعه تفاوت های فرقه ای در منطقه بود.

رژیم بعث در عراق جای خود را به یک حکومت شیعه داده بود که سنی های عراق در تلاش برای به زیر کشیدن آن هستند. از سوی دیگر، همچنین داعش، عربستان سعودی و ترکیه تلاش خود را انجام دادند تا به حمایت از سنی های معارضی در سوریه بپردازند که علیه دولت شیعه در اقلیت این کشور اعتراض کردند. داعش بهترین استفاده را از این فرصت ها برد. آنها دست به ایجاد یک فضای جنگی واحد زدند که از شرق سوریه تا غرب عراق را در بر می گرفت.در این مسیر، آنچه ما پیش از این به عنوان دولت های حاکمه عراق و سوریه می شناختیم، نابود کرد. در واقع ملیت عراقی و سوری بدون وجود یک ملت یکپارچه نمی تواند وجود داشته باشد. داعش به تازگی برخی مواضع خود را از دست داده است. با این حال، شکست های داعش به نفع ملیت تمام نشده، بلکه منجر به قوت گیری گروه ها قومی و فرقه ای شده که پیش از این در این نواحی حضور داشته اند.

گویا در سوریه معارضان سنی چندان تمایلی به درگیری با داعش ندارند. تنها دو گروه علیه داعش مبارزه می کنند که یک گروه آن، نیروهای دموکراتیک متشکل از کردها هستند که در تلاش برای تشکیل قلمرو خاص خود بوده و گروه دوم نیز دولت سوریه است که می خواهد دوباره کنترل تمامی بخش هایی که داعش بعد از شروع اعتراضات تسخیر کرده را در سوریه به دست گیرد.

جایگزینی فرقه گرایی به جای ملی گرایی

امروز در خاورمیانه، فرقه گرایی به جای ملی گرایی نشسته است. در یک سو، سنی ها ظاهرا از سوی عربستان سعودی هدایت و رهبری میشوند و در سوی دیگر، شیعیان به رهبری ایران. بلوک سنی با مشکلات زیادی مواجه است و رو به نزول؛ اما بلوک شیعه در حال خیزش و قدرت گیری.

پیش از این، ملیت فارسی ایران مانع از آن بود که شیعیان عرب نژاد در کنار ایران قرار گیرند؛ اما تلاش های عربستان سعودی برای ایجاد مانع بر سر رقیبان شیعه (بدون احتساب کمک به خیزش داعش) منجر به آن شده است که این دسته از شیعیان نیز احساس آسیب پذیری از این ناحیه کنند. اکنون شیعیان عرب نیز حاضرند تا تفاوت های ملیتی خود را در راستای یکپارچگی فرقه ای کنار بگذارند.البته سابقه ای تاریخی برای آنچه اکنون در خاورمیانه در حال رخ دادن است وجود دارد. در قرن 10 میلادی در پی ضعف قدرت خلافت عباسیان، خاندان های شیعه آل بویه و فاطمیون به قدرت رسیدند. با این حال، این خاندان های شیعه نتوانستند قدرت خود را در محیطی که سنی ها بر آن مسلط بودند حفظ کنند، به ویژه بعد از قدرت گیری دوباره خلافت سنی از 1200 تا 1600 میلادی. اما در قرن 16 میلادی شیعیان دوباره در قالب امپراتوری صفویه که حکومت اسلامی از نوع شیعی را توسعه داد، رستاخیز کردند.

این سیکل از تغییر قدرت تقریبا هر پانصد سال یک بار رخ می دهد.و اکنون با توجه به تنزل قدرت اعراب سنی در خاورمیانه و چالشی که سنی های افراطی جهادی برای این قدرت های سنی به وجود آورده اند، شیعیان در موقعیتی قرار گرفته اند که دوباره دست به توسعه بزنند. با این حال، آنها در اقلیت هستند و مشخص نیست می توانند تا کجا نفوذ و قدرت خود را گسترده کنند.

اما آنچه واضح است، اینکه اکنون در خاورمیانه ملی گرایی مدرن جای خود را به فرقه گرایی داده است.