گريزي از كلان‌نگري نداريم

درآمد: تاكيد بر مطالعات بين‌رشته‌اي و تعامل و گفت‌وگو ميان دانش‌هاي تخصصي شده بشري، يكي-دو دهه است كه در دستور كار اصحاب علوم انساني قرار گرفته و ايشان به جاي تاكيد بر رشته‌هاي مجزا و تخصصي، از ضرورت هم‌نشيني و هم انديشي ميان دانشوران معارف گوناگون براي توضيح و تبيين كردارهاي بشري سخن مي‌گويند. فرهنگ رجايي البته گامي از بين رشته‌اي فراتر مي‌گذارد و معتقد است اساسا بايد از خود اين اصطلاح (بين رشته‌اي يا ميان رشته‌اي) نيز فراتر رفت، زيرا در بطن اين اصطلاح اين مفروض را مشاهده مي‌كند كه گويي اصل با تفكيك و تمايز ميان رشته‌هاست، در حالي كه به باور او فهم جهان انساني تنها در پرتو نگرشي كلان نگر امكان پذير است. اين رويكرد در آثار اين پژوهشگر علوم سياسي و استاد گروه فلسفه سياسي و روابط بين‌الملل دانشگاه كارلتون نيز مشهود است، نوشته‌هايي چون «مشكله هويت ايرانيان امروز: ايفاي نقش در عصر يك تمدن و چند فرهنگ» و «تحول انديشه سياسي در شرق باستان.» او به تازگي نيز كتابي با عنوان «بازيگري در باغ هويت ايراني: سرنموني حافظ» نگاشته كه به همت نشر ني منتشر شده است. رجايي به تازگي در نشست علم سياست و ميراث ادبي ايران در تالار كمال دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران كه به همت مركز سپهر انديشه سازمان جهاد دانشگاهي تهران از سلسله سمينارهاي آشنايي با ايده‌هاي بين رشته‌اي در علوم انساني برگزار شد، سخناني در اين زمينه بيان كرد كه گزارشي از آن از ديده مي‌گذرد.

رجايي در ادامه به پيشينه آموزشي و پرورشي خود اشاره كرد و گفت: وقتي در سال ١٣٥٠ اين بخت را يافتم كه به دانشكده حقوق دانشگاه تهران راه پيدا كنم، اين اقبال را داشتم كه روانشاد حميد عنايت مسوول گروه علوم سياسي و جزو نخستين استاداني بود كه با ايشان درس داشتم. عنايت از يك جهت در كلاس‌ها راجع به سياست ارسطو بحث مي‌كرد و از سوي ديگر همان زمان دست‌اندركار ترجمه كتاب سترگ ارسطو يعني سياست بود كه همان زمان منتشر شد و به نوع خودش يك واقعه بود. بنابراين نخستين الگوي من در طلبگي علم سياست ارسطو و كتابش سياست بود. آن زمان نمي‌دانستم عنوان «سياست» دقيقا بياني نيست كه براي كتاب خود قايل است. ترجمه دقيق عنوان كتاب ارسطو از زبان يوناني «امور مربوط به مدينه» است. اگر من امروز همت عنايت را داشتم كه اين كتاب را ترجمه كنم، عنوان آن را «امر سياسي» مي‌گذاشتم. اهميت اين كتاب از اين حيث است كه در همان ابتدا راجع به انسان‌شناسي بحث مي‌كند و به مقايسه انسان با ساير موجودات مي‌پردازد. بعد راجع به تعليم و تربيت و طبقات اجتماعي و انواع رژيم سياسي و انقلاب و تاريخ و تحولات تاريخي و... است. بنابراين ناخودآگاه رهيافت و روش امر سياسي ارسطو را با رهيافت و روشي كه اينجا از آن بحث مي‌كنم، يعني رهيافت و روش بين رشته‌اي و ميان رشته‌اي و گفت‌وگو ميان رشته‌ها يكي ديدم. البته آن زمان هنوز عمق فلسفي اينكه چرا روش ارسطو اولي‌تر است را در نمي‌يافتم، اما ناخودآگاه جذب اين روش بودم.

رجايي در ادامه به چهره‌هايي چون اشتراوس و‌اي.‌پي. تامپسون و چارلز تيلور كه در دوره دكترا از آنها متاثر بوده اشاره كرد و گفت: اين متفكران نه فقط الگوي كلان و همه شمول ارسطويي و وبري را دنبال مي‌كنند، بلكه به تدريج به دلايل نظري و فلسفي براي اين نگرش كلان مي‌پردازند، ضمن آنكه به دلايلي مي‌پردازند كه بلاي تخصصي شدن بر سر دانشوران علوم انساني آورده است. اين سه نه فقط به كمبودها بلكه به كژتابي‌هاي علم تحصلي و استدلالي صرف نيز مي‌پردازند. ايشان من را با جهاني آشنا كردند كه در آن تنها يك الگوي عملي كار مثل ارسطو يا وبر ارايه نكردند، بلكه نشان مي‌دادند كه چه بلايي سر انديشه تجدد مي‌آيد زيرا تجدد در آغاز بر آن نبود كه علم تحصلي و عقل ابزاري بر همه‌چيز غالب شود. بنابراين بايد مواظب خطري بود كه ما را به بيراهه مي‌كشاند. ايشان به من يادآوري كردند كه روش و ابزار تقسيم كار (division of labor) امري كارويژه‌گرايانه (functionalistic) بود و نه تقسيمي هستي‌شناختي يا معرفت‌شناختي يا ساختاري يا نظري و همين خاطر كارآمدي دارد و فهم نمي‌آورد. اما در جهان جديد اين تقسيم كار كارويژه گرايانه به نگرشي فلسفي بدل شد و در نتيجه ميان حوزه‌هاي مختلف علوم انساني تمايز و رقابت‌جويي پديد آمد.

رجايي در ادامه براي توضيح ديدگاه اخير خود، بخشي از كتاب اخيرش«بازيگري در باغ هويت ايراني: سرنموني حافظ» در رابطه با تاكيد بر سه ساحت وجودي انسان يعني دل، ذهن و روح، به صورت‌هاي عقلانيت متناسب با هر يك از اين سه بعد پرداخت و گفت: به راستي منظور از عقل، خرد و خردورزي چيست؟ عقلانيت و خردورزي مانند گردش خون و تنفس هوا در بدن، جزو جداناشدني وجود آدمي است. در عين حال خردورزي فعاليتي خطي و يك بعدي نيست؛ بلكه به سه صورت كلان و به هم پيوسته و در حال گفت‌وگو در انسان‌ها و جوامع زنده كار مي‌كند. برآيند كناكنش ميان اين سه صورت همان چيزي است كه خردورزي يا عقلانيت است. از اين سه صورت يكي در ساحت خواهندگي و ارضاي احتياجات وجودي و هوسمندي حس و غريزه مادي آدمي و خلاصه در پاسخ به پرسش «چه» عمل مي‌كند و عملكرد آن به لذت و رنج يا خوشي و ناخوشي مي‌انجامد. اين وجه عقلانيت با دل ارتباط دارد. صورت دوم در ساحت هوشمندي و تشنگي ذهن فضول و مبتكر آدمي در جهت كسب فهم و دريافت «چگونگي» كاركرد پديده‌ها عمل مي‌كند و عملكرد تبيين كارآمدي و ناكارآمدي يا درست و غلط اثباتي و تجربي است. سومي در ساحت خواست مينوي و طلب استعلا و معرفت نسبت به «چرايي» هستي و تجربه زيبايي‌طلبي روح تلاش مي‌كند و عملكرد آن شناخت حسن و قبح يا شايست و ناشايست است. اين صورت عقلانيت به ساحت «روح» ارتباط دارد و همان حوزه اخلاق است. به زبان ديگر كار خرد اين است كه راهبر خوبي در زندگي باشد و اين كار را با اندام‌وارگي و مرتبط عمل كردن اشكال مختلفي كه عقلانيت به خود مي‌گيرد، محقق مي‌كند.
رجايي در ادامه حوزه‌هاي معرفت‌شناسانه و پديدارشناسانه اين سه‌بعد در عرصه عمومي را به ترتيب اول سياست و اقتصاد، دوم فلسفه و علم و سوم عرفان و اخلاق و دين خواند و گفت: گرچه ميزان تاكيد بر هر يك از اينها بسته به مهم‌ترين عواملي است كه متاسفانه گاهي به آنها توجه نمي‌كنيم. اين عوامل زمان و مكان هستند. اينكه انسان از كدام يك از اين جنبه‌ها يا صورت‌هاي عقلانيت بهره بگيرد، به شرايط زمان و مكان ربط دارد. بهترين شعارها و اصول فلسفي خارج از ظرف زماني و مكاني بي‌فايده مي‌شوند.

رجايي با اشاره به اينكه فراتجدد از اين جهت به اصلاح تجدد پرداخته گفت: فراتجدد مي‌گويد تاكيد متجددين بر اينكه مي‌توانند حقيقت را دريابند، خطاست، همه ما تنها مي‌توانيم به حقيقت نزديك شويم و هيچ فيلسوف فراتجددي كه عقل سليم دارد، اين حرف متفرعنانه را نمي‌گويد كه حقيقت وجود ندارد، بلكه مي‌گويد من به اين پرسش نمي‌توانم پاسخ گويم. او مي‌گويد پرسش حقيقت از فهم من بيرون است. فيلسوف فراتجدد مي‌پذيرد كه حقيقت‌هاي جزيي شالوده هستند، اما نمي‌گويد اين تمام حقيقت است. از اين حيث شباهتي ميان انديشمندان فراتجدد با انديشمندان سنتي هست. انديشمند سنتي نيز مي‌گفت من نمي‌دانم حقيقت وجود دارد يا خير و تنها با استناد وحي مي‌توان گفت كه حقيقت وجود دارد. همچنين انديشمند سنتي مي‌گفت من مدعي نيستم كه مي‌توانم حقيقت را بفهمم بلكه آن را دوست دارم، از اين جهت است كه خود را فيلسوف (دوست‌دار حقيقت) مي‌خواند. به همين خاطر است كه چنين انساني مطالعات گوناگوني در حوزه‌هاي متنوع دارد. به همين خاطر است كه متفكري چون ميشل فوكو فلسفه، تاريخ، پزشكي، جرم‌شناسي، جامعه‌شناسي، زبان و... را مطالعه مي‌كند، زيرا متوجه اهميت رويكرد بين‌رشته‌اي شده است.

رجايي در بخش پاياني در مقام جمع‌بندي گفت: بنابراين در دنياي جديد و در عصر تجدد و فراتجدد هم بايد از ادبيات، تاريخ، فلسفه، خاطرات روزانه سفرنامه‌ها، جامعه‌شناسي و... غافل نشد. سخن از بين رشته‌اي نيست، بلكه صحبت نگرش كلان به انساني است كه همه اين ابعاد را دارد. به همين خاطر است كه ما نقش‌هاي متعدد داريم. ادبيات قديم يا جديد وقتي به موقع و به اندازه و بجا مورد استفاده قرار گيرد، تاثير اساسي خود را به‌جا مي‌گذارد. براي مثال فرناند برودل مورخ فرانسوي و از اصحاب مكتب آنال در آثارش گاه براي توضيح يك پديده پيچيده تجاري به شعري كه در آن زمانه باب شده، متوسل مي‌شود. او ظرافت‌هاي پيچيده بازار را از يك شعر عوامانه مردم كوچه و بازار ونيزي استخراج مي‌كند. بنابراين دانشور بايد خود را از عقل جزوي رها كند و به تعبير مولانا اجتهاد كند، در اين حالت طور ديگري دنيا را مي‌بيند. نمونه ديگر چارلز تيلور است كه در آثارش مثل عصر سكولار، فلسفه، زبان‌شناسي، تاريخ، شعر، ادب و كليه معارف انساني مثل فولكلور و داستان‌هاي عاميانه و... است. علت آن است كه يك دانشور قصد دارد كه واضح بينديشد و واضح بيان كند. بر اين اساس ممكن است از شعر بهره بگيرد. بنابراين ادبيات قديم و جديد نداريم. ضمن اينكه به دليل تاريخي ادبيات قديم نقش اساسي‌تري داشته است. به نظر مي‌آيد در گذشته ادبيات فضاي مجازي مناسبي براي حركت بوده است، به همين دليل است كه شعر منبع مناسبي است. البته شرط بهره گرفتن از اين منابع گوناگون اين است كه اعتبار و اهميت هر حوزه و هر منبع به خردورزي و ابتكار دانشور مربوط مي‌شود، نه به استبداد علم تحصلي يا استبداد آن چه معلمان روش بعضا مي‌گويند. ايشان به اسم معلم روش هستند، در حالي كه در اصل مقلدان و نوحه‌گران هستند. در حالي كه دانشور اصيل مقلد نيست. مولوي مي‌گويد: هر كجا نوحه كنند آنجا نشين/ زانك تو اولي‌تري اندر حنين/ زانك ايشان در فراق فاني‌اند/ غافل از لعل بقاي كاني‌اند/ نوحه‌گر گويد حديث سوزناك/ ليك كو سوز دل و دامان چاك/ از محقق تا مقلد فرق‌هاست/ كين چو داوودست و آن ديگر صداست/ منبع گفتار اين سوزي بود/ وان مقلد كهنه‌آموزي بود. خلاصه اينكه به جاي در افتادن به چاله تقسيم كار و استبداد علم تحصلي بايد به خودتان اعتماد و به عنوان يك محقق دلسوز و پيامبرگونه عمل كنيد. اين دانشور محقق است كه تصميم مي‌گيرد كه آيا سعدي در تبيين و توصيف عدالت به من كمك مي‌كند يا خير. البته اين فرديت نبايد با فردگرايي خلط شود.