شرایط و نحوه برگزاری «همه پرسی» در جمهوری اسلامی ایران

12 فروردين 1358، روز اعلام نتايج همه پرسى در مورد نوع حکومت پس از انقلاب اسلامى بود که طى آن98.2 درصد مردم ايران به جمهورى اسلامى رأى آرى دادند. هرچند مردم ايران اسلامى در طول مبارزات انقلابى خود، شعار استقلال، آزادى، جمهورى اسلامى را در سرلوحه شعارهاى خود قرار داده بودند، جهت تثبيت ثمره مبارزات اسلامى خود در روزهاى دهم و يازدهم فروردين 58 با حضور در پاى صندوق هاى رأى به جمهورى اسلامى رأى قاطعى دادند.

به گزارش «تابناک» پيش از آن برخى گروه ها و جريانات سياسى پيشنهادهایی مانند جمهورى (بدون قيد اسلامى) و يا جمهورى دمکراتيک و ... جهت نوع و شکل حکومت آينده مى دادند؛ اما در این روز، 98.2 درصد مردم با لبيک به نداى رهبر خود پايه هاى نظام اسلامى را تثبيت کردند.

پیام امام راحل به مناسبت این روز چنین بود: صبحگاه 12 فروردين که روز نخستين حکومت الله است از بزرگ ترين اعياد ملى و مذهبى ماست و ملت ما بايد اين روز بزرگ را عيد بگيرند و زنده نگه دارند. روزى که کنگره هاى قصر 2500 ساله حکومت طاغوتى فرود ريخت و سلطه شيطانى براى هميشه رخت بربست و حکومت مستضعفين جانشين آن گرديد.

اصل ۵۹ نیز تصریح دارد: «در مسائل بسیار مهم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ممکن است اعمال قوه مقننه از راه همه‌پرسی و مراجعه مستقیم به آرای مردم صورت گیرد. در خواست مراجعه به آرای عمومی باید به تصویب دو سوم مجموع نمایندگان مجلس برسد.»  

اصل ۹۹ نیز می‌گوید: «شورای نگهبان نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آراء عمومی و همه‏پرسی را بر عهده دارد.» در اصل ۱۱۰ هم به فرمان همه‌پرسی در ذیل  وظایف و اختیارات رهبر اشاره داشته و در اصل ۱۲۳  نیز آمده است: «رئیس جمهور موظف است مصوبات مجلس یا نتیجه همه ‏پرسی را پس از طی مراحل قانونی و ابلاغ به وی امضا کند و برای اجرا در اختیار مسئولان بگذارد.»

بنا بر اصل ۱۳۲، «در مدتی که اختیارات و مسئولیت‌های رئیس جمهور بر عهده معاون اول یا فرد دیگری است که به موجب اصل یکصد و سی و یکم منصوب می‌گردد، وزرا را نمی‌توان استیضاح کرد یا به آنان رأی عدم اعتماد داد و نیز نمی‌توان برای تجدید نظر در قانون اساسی و یا امر همه‏پرسی اقدام نمود.» اصل 177 نیز شکل مشخصی از همه‌پرسی را مورد توجه قرار داده و تأکید می‌کند: «مصوبات شورا (بازنگری قانون اساسی) پس از تأیید و امضای مقام رهبری باید از طریق مراجعه به آراء عمومی به تصویب اکثریت مطلق شرکت‏ کنندگان در همه‌پرسی برسد.»

باید خاطرنشان کرد، تاکنون در سه مرحله از تجربه رفراندوم به منظور تثبیت نظام جمهوری اسلامی استفاده شده است. نخستین رفراندوم در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در روزهای دهم و یازدهم فروردین 1358 اتفاق افتاد و در این همه‌پرسی عمومی، نوع نظام حکومتی ایران با 98.2 درصد آرا، «جمهوری اسلامی» تعیین شد.

هرچند برخی از گروه‌های سیاسی وابسته به رژیم قبل، رفراندوم را تحریم کرده بودند، مشارکت اکثریت قریب به اتفاق مردم در این رفراندوم، مُهر تأییدی بود بر پیروزی انقلاب اسلامی و شکل گیری نظام جمهوری اسلامی در ایران.

در متن دستور مهدی بازرگان رئیس دولت موقت خطاب به حاج سید جوادی، وزیر کشور وقت، درباره برگزاری اولین همه‌پرسی تاریخ انقلاب، آمده است: «بر اساس فرمان رهبر انقلاب اسلامی ایران امام خمینی مبنی بر انجام رفراندوم و استفسار از آحاد ملت رزمنده در تعیین شکل حکومت ایران مقرر فرمائید طبق طرح برنامه رفراندوم نسبت به انجام آن در تاریخ دهم فروردین ماه ۱۳۵۸اقدام شود. شکل رفراندوم که در تاریخ ۳۰بهمن به تصویب هیأت وزیران رسیده است مبنی بر یک سوال با دو امکان جواب آری یا نه است.»

به دنبال به نتیجه رسیدن اولین رفراندوم در تاریخ پس از انقلاب، در دوازدهم آذر 1358، نخستین قانون اساسی تدوین شده پس از انقلاب اسلامی در همه‌پرسی عمومی مردم تأیید شد. این قانون اساسی به مدت یک دهه تجربه شد تا در ۶ مرداد ۱۳۶۸قانون اساسی جمهوری اسلامی پس از اعمال اصلاحات و تغییراتی به رأی عمومی گذاشته شد که با اکثریت آرا، از سوی مردم تأیید شد.

گفتنی است، پیش از برگزاری آخرین همه پرسی مردادماه سال 68، قانونی مشتمل بر 39 ماده و سیزده تبصره در جلسه علنی روز یکشنبه مورخ چهارم تیر ماه یک هزار و سیصد و شصت و هشت مجلس شورای‌اسلامی تصویب و در تاریخ 1368.4.6 به تأیید شورای نگهبان رسید.