استفاده هوشمندانه از فضاي مجازي

ارتباط جمعي و ارتباطات اجتماعي ريشه در تاريخ، عادات و باورهاي مردم، نظام ارزشي و مناسبات اجتماعي، سياسي، فرهنگي و اقتصادي كشورها دارد. ارتباط جمعي نهادي مدرن است كه از دل نهادهاي اجتماعي كهن وسنتي غربي بيرون آمده و مورد استفاده قرار گرفته است.

 اين نهاد يك نهاد جامعه مدرن و مدني است كه سازمان‌هاي اجتماعي مدرن مثل مطبوعات، راديو و تلويزيون و مانند اينها آن را نمايندگي مي‌كنند. از آنجا كه جامعه داراي قلمروهاي فرهنگي، اقتصادي، اجتماعي، سياسي، تاريخ و جهت‌گيري‌ها و جهان‌بيني مشخص و تابع رویه خاص است، پس ميراث‌هاي فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي بر نهاد مدرن ارتباط جمعي تأثيرگذار هستند.

اين نهادها مشخص مي‌كنند كه نظام ارتباطات جمعي جامعه چگونه بايد باشد. نهادها در واقع نيروهايي اجتماعي هستند كه هنجارها و ارزش‌ها يعني قالب‌هاي رفتاري مردم را در جامعه تعيين مي‌كنند. به بيان ديگر بايد گفت نظام اجتماعي و نهادهاي سياسي و فرهنگي در تعامل با هم هنجارها و نُرم‌هايي را براي جامعه تعيين مي‌كنند و از مردم مي‌خواهند با الگوگيري از آنها دست به كنش ارتباطي بزنند.

تعارض نهادهاي سنتي با نهادهاي نوين

سير ورود رسانه‌ها به ايران با همان سلسله مراتب و كيفيتي كه به شكل درون‌زاد در كشورهاي اروپايي رخ داد؛ اتفاق نيفتاد. سال‌ها قبل که ابزارهاي ارتباطي بدون تفكر و پيش‌بيني و برآورد تأثيرشان وارد كشور شدند، آموزش استفاده از آنها مدنظر قرار نگرفت. فرهنگ استفاده از آنها همسو با اين انتقال تكنولوژي ساخته نشد. تلگراف، روزنامه، راديو و تلويزيون را از كشورهاي غربي گرفته و وارد ايران كرديم، در حالي كه به اين امر دقت نكرديم كه اين ابزارها محتواي جديد و ارزش‌هاي جديدي را به جامعه معرفي خواهند كرد و بر همه نهادها و قلمروهاي اجتماعي اثر خواهند گذاشت.

 اين عدم توجه به آثاري كه اين ابزارها به جا مي‌گذارند تبعات بلندمدتي بر جامعه باقي گذاشت. ما درحالي اين ابزارها را وارد كشور كرديم كه به مقوله مديريت استفاده از آنها و فرهنگ‌سازي استفاده از آنها و مقوله‌هاي نظارتي استفاده از آنها چندان توجه نكرديم. ما به سخن درست آنتوني گيدنز توجه نكردیم كه توسعه سازماني در جامعه بايد با توسعه سازوكارهاي نظارتي و آموزشي و يادگيري اجتماعي همراه باشد. ما در نحوه استفاده از اين فناوري‌ها مشكل داشته و همچنان داريم، زيرا براي اين استفاده فرهنگ‌سازي نكرده‌ايم.

استفاده از ابزارهاي ارتباطي نيازمند برنامه‌ريزي و فرهنگ‌سازي و البته تدوين و تصويب ضوابط قانوني و نظام حقوقي شهروندي و انجمن‌هاي مدني است تا نظام رفتاري عقلاني در كاربرد اين رسانه‌ها شكل بگيرد.

در جامعه شفاهي ايران استفاده از رسانه‌هاي جمعي مدرن با ضعف‌هاي نهادي رو به رو شد. ما سازمان‌هاي اجتماعي را توسعه داديم و براي مثال وزارتخانه‌ها و ساير دستگاه‌هاي اجتماعي و سياسي را تاسيس كرديم و زمينه استفاده از رسانه‌ها و مطبوعات را فراهم كرديم، در حالي كه به اقتضائات حقوقي، قانوني، نهادسازي، مقررات‌گذاري، آموزش و تربيت اقتصادي و فرهنگي آن چندان که باید توجه نكرديم.

سردرگمي در مواجهه با دنياي مجازي

با نگاهي گذرا به نحوه استفاده از وسايل ارتباط جمعي در ايران شاهد سردرگمي دولت و مردم در برابر رسانه‌هاي جديد بوده‌ايم. از آنجاكه توسعه اقتصادي و فرهنگي ملازم با كاربرد صحيح اين رسانه‌ها رخ نداد نهادهاي آموزشي نتوانستند استفاده درست از اين رسانه‌ها و تأثيرات آنها را آموزش دهند و تفسير كنند، مردم و دولت در مواجهه با آنها دچار تعارض شدند. همچنين به علت اينكه نهاد ارتباط جمعي تحت تأثير استبداد شاهنشاهي در ايران استقرار نيافت، مديريت اين رسانه‌ها به بيرون از عرصه حياتشان منتقل شد. در واقع، رسانه‌هاي جديد هم مثل راديو و تلويزيون و مطبوعات ابزاري براي نظارت هستتد و نهادهاي سنتي نتوانستند در اين عرصه به درستي تصميم بگيرند و از آنها استفاده كنند. با اين وجود شبكه‌هاي اجتماعي و مجازي بازي ديگري را رقم زدند و منابع اطلاعاتي انحصاري را درهم شكستند.

فيلتر راه‌حل نيست

سوءاستفاده‌ها و كج‌كاركردي‌هاي دنياي مجازي را بايد به حساب ضعف مديريتي و آموزشي گذاشت. راه‌حل اين سوءاستفاده‌ها فيلترينگ نيست؛ بلكه راه‌حل آن تغيير ساختار و نهادسازي مجدد است. ما بايد در مراحل مختلف از نظام آموزشي كشورمان نحوه استفاده از اين وسايل را آموزش دهيم و فرصت‌ها و تهديدهاي آن را به مردم معرفي كنيم. بايد در سطوح مختلف از دبستان تا دانشگاه بخشي از آموزش‌ها را به معرفي اين وسايل جديد و تهديدها و فرصت‌هاي آن براي جامعه اختصاص دهيم. بايد به خانواده‌ها آموزش دهيم كه اين ابزارها را به راحتي در اختيار فرزندان خود قرار ندهند، زيرا اگر فرزندان ما در اين زمينه آموزش نديده باشند با آسيب اجتماعي مواجه مي‌شوند.

نقش دانشگاه‌ها و مراكز نظارتي

راه‌حل مقابله با استفاده غلط از اين شبكه‌ها تحريم و ترس و فیلترینگ نيست. بايد دانشگاه‌ها و مراكز علمي و پژوهشي محور تجديد ساختار مديريتي و آموزش عمومي اين رسانه‌ها باشند. برخلاف كساني كه خواهان سانسور اين ابزارها هستند بايد گفت رفتار غيراخلاقي ما در برخورد با رسانه‌ها ربطي به ماهيت اين رسانه‌ها ندارد. اين بداخلاقي‌ها نماينده اخلاق عمومي مردم نيست. مردم در انتخابات اخير با استفاده از شبكه‌هاي مجازي يكديگر را تشويق به شركت در انتخابات كرده و براي راي آوردن كانديداهاي مورد نظر خود آنها را به پاي صندوق راي كشاندند. اين مساله نشان مي‌دهد الگوي رفتاري جديدي با مديريت كاربران و تشويق جناح‌هاي سياسي در رابطه با رسانه‌ها در كشورمان در حال شكل‌گيري است.

هفتم اسفند و ظهور ارتباطات سياسي

اما نحوه استفاده از رسانه‌هاي جمعي در ايران تنها به دولت، مديران، دانشگاه‌ها و مراكز آموزشي و صاحبان رسانه‌هاي جمعي ختم نمي‌شود. مردم ايران و قشر تحصيلكرده به آرامي شكل جديدي از استفاده از اين ابزارها را خلق مي‌كنند و هفتم اسفند كمپين حضور گسترده در انتخابات با حمايت جناح‌هاي سياسي به پيروزي رسيد و مردم ايران همانند برهه‌هاي تاريخي گذشته از سياستمداران سبقت گرفتند و به اتكاي هوش و توانمندي‌هاي ذاتي خود ارتباطات سياسي ايران را با استفاده از تلگرام وارد مرحله جديدي كردند كه از اين پس، نظريه پردازان بايد به تحليل آن بپردازند.