دکتر علی خاجی، آزاده سرافراز هشت سال دفاع مقدس به همراه گروهی از پژوهشگران و با بهرهگیری از اسناد و مدارک موجود و نیز کارمیدانی و تحقیق و تفحص بسیار و گفتوگو با افراد و مسئولین مربوطه، توانسته است به یکی از رخدادهای جنگ تحمیلی (موشکباران شهرها و غیر نظامیان در جنگ تحمیلی) بپردازد.
حاصل این تلاش، کتاب سفیران ویرانی است که تنها به موضوع موشکباران شهرهای ایران پرداخته است و موضوع بمباران را در کتابی دیگر در دست تهیه دارد. در سال ۱۳۸۹، کتاب سفیران ویرانی در انتشارات پیام آزادگان منتشر شده که در این باره، با این پزشک آزاده گفتوگویی داشتهایم که خواندنی است.
* در آغاز راجع به تاریخچه بهکارگیری موشکهای زمین به زمین در جهان، اگر توضیحاتی دارید بفرمایید؟ ـــ یکی از مخربترین سلاحهای جنگ جهانی دوم که برای نخستین بار توسط آلمان نازی به کار گرفته شد، موشکهای بالستیک بودند که تلفات بسیاری داشت.
در ماههای پایانی جنگ جهانی دوم، متفقین تلاش میکردند تا سهم بیشتری از غنایم صنعتی و علمی آلمان به دست آورده و آنها را به کشور خود ببرند. با شکست آلمان و اشغال این کشور، آمریکا و شوروی بخش بسیاری از دانشمندان و اسناد پروژهای نظامی و صنعتی آلمان را به کشورهایشان انتقال دادند؛ دانشمندان و طرحهای موشکی آلمان نازی، بخشی از این غنایم جنگی به شمار میآمد که به این دو کشور انتقال داده و برای ساخت موشکهای پیشرفتهتر به کار گرفته شدند.
استفاده از این موشکها که بسیار مخرب بودند و برای بشریت و به ویژه نیروهای غیر نظامی بسیار خطرآفرین بودند، از سوی مراجع و سازمانهای جهانی، واکنش منفی داشتند، ولی آمریکا و شوروی کار خود را میکردند. آمارها نشان میدهد که در جنگ جهانی اول، نزدیک ۴۰ درصد قربانیان جنگ، افراد غیر نظامی و از جمله زنان، کودکان و افراد کهنسال بودند؛ اما با گسترش این موشکها و عدم اعتنای سازندگان آنها به تذکرات بینالمللی، این آمار در دهه ۹۰ میلادی از ۸۵ درصد هم فراتر میرود، به گونهای که در جنگ عراق و نیز افغانستان، این تلفات بیشتر هم میشود.
* درباره تاریخچه موشکباران شهرهای ایران و نوع موشکهای به کار گرفته شده برایمان توضیح دهید؟ ـــ موشکهای بالستیک (زمین به زمین) در جنگ تحمیلی از سوی ارتش بعث عراق، صدها بار به کار گرفته شد. در کنار حملات هوایی و توپخانه دشمن، نخستین بار در شانزدهم مهر ۱۳۵۹ یعنی تنها هفده روز پس از آغاز تجاوز رژیم بعث به ایران، شهر دزفول با سه فروند موشک زمین به زمین از نوع فراگ ۷ مورد حمله قرار گرفت که منجر به ویرانی پنجاه خانه و مغازه و شهادت دست کم شصت نفر و مجروح شدن سیصد تن از مردم بیدفاع و غیر نظامی شد.
این آغاز حملههای موشکی عراق به ایران بود و این شهر از ۱۶/ ۷/ ۱۳۵۹ تا ۲۶/ ۱۰/ ۱۳۶۵ یعنی در طول ۲۲۹۱ روز (۷۶ ماه) شش سال از هشت سال جنگ تحمیلی، پنجاه بار با ۱۳۲ فروند موشک زمین به زمین از نوع «فراگ ۷» و «اسکاد B» مورد حمله قرار گرفت که دستکم ۶۲۷ نفر شهید و ۳۱۴۱ نفر مجروح شدند. البته این آمار تنها درباره حملات موشکی است و شهدا و مجروحان غیر نظامی هوایی و توپخانه از این آمار جدا هستند.
* آیا سازمانهای بینالمللی در این باره موضع خاص و محکمی گرفتند؟ ـــ هیچ سازمان بینالمللی حملات موشکی عراق به شهرهای ایران را محکوم نکرد. حتی در مورد حملات شیمیایی؛ آنها تنها به کار گیری بمبهای شیمیایی را محکوم کردند، بدون آوردن نام کشوری (عراق) که از این سلاح استفاده کرده است. در خصوص موشکها نیز این چنین بود یا از آن نامی نبردند و یا بدون ذکر نام کشور عراق، استفاده از موشک زمین به زمین در جنگ را محکوم کردند.
این برخورد سازمانهای بینالمللی، موجب شد تا رژیم عراق جریتر شود و حملات موشکی عراق به ایران ادامه پیدا کند و همچنان غیر نظامیان در خانه و شهر خود مورد حمله قرار میگرفتند و روزبهروز و سال به سال این آمار بیشتر شد.
در نگاهی به آمار سالیانه حملات موشکی عراق، میبینیم که در سال ۱۳۵۹ میزان حملات، سیزده بار بود که در سال ۱۳۶۰ به ۲۴ و در سال ۱۳۶۳ به سی و در سال ۱۳۶۶ به ۶۸ بار میرسد. البته در سالهای میانی نیز حملات بسیاری داشتهایم که ما بیشترین آمار را آوردهایم. یا برای نمونه، در سال ۵۹، ۲۶ موشک و در سال ۱۳۶۰، ۴۸ موشک و در سال ۱۳۶۲، ۴۹ و در سال ۶۳، ۵۴ و در سال ۶۶، ۸۱ موشک به شهرهای ایران شلیک شد.
در مجموع در هشت سال جنگ تحمیلی، شهرهای ایران ۲۴۸ بار با ۴۱۰ موشک زمین به زمین از نوع «فراگ ۷»، «اسکادB» و «الحسین» آماج قرار گرفت که تعداد شهدا ۲۳۳۶ تن و شمار مجروحان ۱۱۸۷۲ نفر گزارش شده است.
* اگر امکان دارد درباره نام شهرهایی که آماج موشکها قرار گرفتهاند توضیحاتی بیان کنید؟ ـــ ۲۷ شهر ایران در هشت سال جنگ تحمیلی مورد حمله موشکی قرار گرفت، عبارتند از: آبادان، اسلام آباد، اصفهان، اندیمشک، اهواز، ایلام، بروجرد، بهبهان، تبریز، تهران، حمیدیه، خرم آباد، دزفول، رامهرمز، نهاوند و همدان که از این میان دزفول و تهران بیشترین تلفات غیر نظامی را داشتند.
نخستین حمله موشکی عراق به ایران، مربوط به ۱۶/ ۷/ ۱۳۵۹ به دزفول و آخرین آنها مربوط به تهران و اصفهان و قم و شیراز در ۳۱/ ۱/ ۱۳۶۷ بود.
در جنگ تحمیلی، یک روز بسیار خونین مشخص است که آن هم تاریخ سیام مهر ماه ۱۳۶۲ است که شهرهای دزفول و مسجدسلیمان با چهار موشک مورد حمله قرار گرفتند. دزفول در این روز، چهل شهید و مسجد سلیمان ۱۲۴ شهید داشتند؛ یعنی در یک روز، جمعا ۱۶۴ تن از هموطنان غیر نظامی ما به شهادت رسیدند که نزدیک ۶ درصد از کل تلفات ناشی از حملات موشکی زمین به زمین عراق به ایران را شامل میشود؛ با حدود پانصد مجروح.
در تاریخ هجدهم فروردین ۱۳۶۷، عراق پنج شهر اصفهان، کرج، تهران، قم و تبریز را با ده فروند موشک زمین به زمین «الحسین» آماج قرار داد که رکورد شلیک بیشترین تعداد موشک در یک روز متعلق به این روز و همچنین روز ۲۴ خرداد ۱۳۴۶ است که با ۹ فروند موشک «اسکادB» به هشت شهر کشورمان (رامهرمز، نهاوند، اندیمشک، دزفول، اسلام آباد، کرمانشاه، خرم آباد و مسجدسلیمان) حمله کرد.
* در موشکباران بیشتر چه مناطقی مورد حمله قرار میگرفتند؟ ـــ متأسفانه، مکانهایی که بنا بر قوانین بینالمللی باید از حملات این چنینی محفوظ باشند، همچون مراکز آموزشی، درمانی، مسکونی و ... مورد حمله قرار گرفت. حتی رژیم بعث عراق با پررویی و بیرحمی شب پیش از حمله اعلام میکرد که میخواهد شهرها را موشکباران کند و هیچ کس از داعیهداران حقوق بشر، تلاش نمیکرد، او را از این کار بازدارد، بلکه روز به روز او را مجهزتر میکردند تا آنکه در سال ۱۳۶۳ ایران تصمیم گرفت برای بازدارندگی عراق را موشک بزند.
نخستین موشک زمین به زمین خود را ۱۶۱۳ روز پس از نخستین حمله موشکی عراق به شهرهای ایران در ۲۱/۱۲/۱۳۶۳ با اخطار قبلی و اینکه شهرهای مذهبی و عتبات را نمیزند به شهرهای کرکوک و بغداد شلیک کرد که مراکز اقتصادی و نظامی را هدف قرار داد.
در مجموع از ۲۱ اسفند ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۷ و پایان جنگ تحمیلی ۱۱۹ موشک اسکاد شلیک کرد که از این میزان، ۹۹ فروند به بغداد خورد و موصل با یازده، کرکوک با شش، العماره و تکریت هر کدام با یک فروند موشک زمین به زمین هدف قرار گرفتند.
این حملات که نشان دهنده قدرت بازدارندگی ایران بود، در بازدارندگی ارتش بعث عراق در حمله به شهرهای ایران تأثیر بسیاری داشت، ولی با پشتیبانیهای گسترده کشورهای گوناگون به عراق، او باز هم به حملاتش ادامه داد.
* آیا در طول تحقیقات به وقایعی دلخراش که نشانه مظلومیت مردم ایران بود، برخورد کردید؛ اگر میشود، یکی، دو مورد را بفرمایید؟ ـــ اینکه مردم بیپناه در حالی که استراحت میکنند یا در محل کار و تحصیلشان هستند، ناگهان با شلیک موشک زندگیشان پایان مییابد و یا خانه و کاشانهشان نابود شود، بسیار سخت است؛ اما یکی از موارد بسیار دلخراش، واقعه مدرسه پیروز بهبهان بود.
بهبهان که در جنوب شرقی استان خوزستان است، در هشت سال جنگ تحمیلی، چهار بار و با شش فروند موشک زمین به زمین مورد حمله قرار گرفت که در مجموع در این حملات موشکی، ۱۴۷ نفر شهید و ۳۵۶ تن نیز مجروح شدند؛ اما یکی از صحنههای بسیار دلخراش جنگ تحمیلی بر اثر اصابت موشک به مدرسه راهنمایی شهید پیروز این شهر بود.
در تاریخ چهارم آبان ۱۳۶۲ ساعت ۲۰/۱۷ در حالی که دانش آموزان هنوز در مدرسه بودند، ارتش متجاوز عراق، یک فروند موشک اسکاد را به این مدرسه زد که ۶۹ دانش آموز، چهار معلم و یک خدمتگزار این مدرسه به شهادت رسیدند. برخی از این دانش آموزان شهید به کلی متلاشی شده بود.
در این حمله دلخراش ۱۳۰ نفر از دانش آموزان و ده نفر از آموزگاران هم مجروح شدند.
البته از صحنههای دلخراش موشکبارانها چند مورد در دزفول بود؛ از جمله موشک مسجد نجفیه که به شهادت سیزده نوجوان بسیجی و برخورد موشک به منزل خانواده خوشروانی بود که همه اعضای خانواده درهمانجا به شهادت رسیدند و پس از آنها منزلشان که قتلگاهشان شد، به حسینیه تبدیل گشت.
* به نظر شما، هدف رژیم بعث عراق از موشکباران شهرها چه بود؟ ـــ هدف حملات موشکی عراق به شهرهای مسکونی را میتوان در چند چیز بیان داشت:
نخست: تضعیف روحیه مردم و خسته کردن آنان از ادامه جنگ و پشتیبانی رزمندگان و اینکه به دلیل تأمین نشدن امنیت به مسئ ولین نظام فشار بیاورند که هر چه زودتر جنگ را پایان دهند.
دوم: تضعیف روحیه رزمندگان بود؛ آنها در حالی که در جبههها با دشمن میجنگند، نگران امنیت و سلامت خانوادههای خود باشند.
سوم: انتقام از رزمندگان که بر دشمن پیروز میشدند. میبینیم که بسیاری از موشکبارانها پس از عملیات بود که رزمندگان در آنها پیروز میشدند و همین نشاندهنده ضعف و زبونی دشمن بود.
* برخی اصطلاح جنگ شهرها را برای مدت که زمانی از جنگ تحمیلی به کار میبرند، آیا شما با این اصطلاح موافق هستید؟ ـــ اصطلاح جنگ شهرها که در محافل و مجامع شنیده و در رسانهها و مطبوعات از آن یاد میشود، به نظر من اصطلاح کامل و بجایی نیست.
این اصطلاح را کشورهای استکباری و همانهایی که عراق را به سلاحهای کشتار جمعی و از جمله موشکهای زمین به زمین تجهیز کردند، ابداع نمودند و در مورد جنگ تحمیلی نیز به کار بردند، ولی باید با احتیاط با این اصطلاح رو به رو شویم، چرا که میدانیم عراق از مهر ماه ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۳ حملات گستردهای به شهرهای ایران انجام داد و تلفات بسیاری از غیر نظامیها گرفت که ایران بنا بر تصمیم مسئولان هیچ گونه واکنشی از آن نوع انجام نداد تا آنکه در اسفند ۱۳۶۳تصمیم به حملات یا عمل بازدارندگی گرفته شد که با اخطار و اعلام قبلی چند شهر عراق را موشک زد؛ یعنی ایران ۱۶۱۳ روز پس از نخستین حمله موشکی عراق به شهرهای ایران از خود خویشتنداری نشان داد، ولی غربیها این مدت را محاسبه و اعلام نمیکنند و با عنوان کردن اصطلاح جنگ شهرها میخواهند مسأله را بپوشانند و این گونه القا کنند که هم ایران موشک زده و هم عراق؛ پس نمیتوان به عراق اشکال گرفت!
به همین دلیل است که من به این اصطلاح جنگ شهرها خوشبین نیستم و با آن مشکل دارم.
* شما در جمع آوری و تحقیق برای کتاب سفیران ویرانی از چه منابع و مأخذی بهره بردید؟ ـــ در اینجا لازم است یادآور شوم که بیشتر اسناد و مدارک از منابع خارجی اعم از مجلات و روزنامهها و کتابهایی است که در پایان از آنها نام برده شده است. البته بیگانگان که خود پشتیبان رژیم متجاوز عراق بودند، هیچ گاه همه حقایق را نگفتند، ولی با اختلافی که با صدام پیدا کردند ـ که منجر به حمله به عراق و سرانجام سرنگونی صدام شد ـ همان مقداری هم که بیان کردند و به تاریخ تحویل دادند برای اثبات وحشیگری صدام و حزب بعث کافی است.
البته در کنار مراجعه به اسناد خارجی چند گروه پژوهشگر، کار گردآوری اطلاعات، آمار و مطالب منتشره در مطبوعات داخلی و حتی گفتوگو با افراد آگاه را بر عهده گرفتند. ما در این عرصه از همکاری نهادهایی همچون مرکز تحقیقات تروما و جراح بیمارستان سینا، مرکز پژوهشهای دفاع مقدس نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان، آموزش و پرورش و بنیاد جانبازان بهبهان و بسیاری از عزیزان بهره بردیم که از همین جا از آنان تشکر میکنم.
گروه اصلی پدید آورنده کتاب در کنار من سرهنگ شعاع الدین فلاح دوست، دکتر محمد رضا سروش، دکتر سید محمد قدسی، دکتر موسی زرگر و سرهنگ مجتبی جعفری بودند که مؤسسه فرهنگی و هنری پیام آزادگن نیز با ما همکاری خوبی داشت و حتی در انتشار آن پیشتاز شد که از خداوند متعال برای همه این عزیزان توفیق و شادکامی میخواهم.
