به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، ادبیات تطبیقی (Comparative literature) گونه ای از ادبیات بوده که بیشتر زیر مجموعه نقد ادبی محسوب شده و به بررسی تاثیر آثار ادبی از فرهنگ ها، زبان ها و زمان های گوناگون نظر دارد. به آن، ادبیات همگانی نیز گفته می شود. اگر چه بررسی تاثیر پذیری و تاثیر گذاری ادیبان بر یکدیگر، موضوع جدیدی در ادبیات مشرق زمین نبوده و این موضوع از دیر باز در محافل ادبی مورد بحث و بررسی بوده، اما ادبیات تطبیقی به معنای امروزی را می توان محصول توسعه نقد ادبی (از جمله نقد روان شناختی و شخصیت) و دیگر علوم ادبی دانست که در فرانسه (به ویژه از زمان ویکتور هوگو به بعد) متولد شده و این کشور را می توان پیشگام بررسی ها و پژوهش های تطبیقی میان ادبیات های گوناگون و شاعران و ادیبان از فرهنگ ها و زبان های گوناگون توصیف نمود.
اکنون این رشته از مهمترین رشته های پژوهشِ ادبی در دنیای امروز به شمار رفته و بیش از دو سده است که در دانشگاه های دنیا تدریس شده و بسیاری از ادب پژوهان از زاویه تاثیر گذاری متون ادبی، شاعران، رمان نویسان و ... بر ادب پژوهانِ پس از خود از دیگر فرهنگ ها و ادبیات های جهانی سخن گفته و ادبیات تطبیقی را مورد عنایت قرار می دهند. آنچه به توسعه و رشد ادب تطبیقی و تاثیرپذیری بیش از پیش ادیبان از دیگر فرهنگ ها و ملل کمک شایانی کرد، افزایش ترجمه و برگردان آثار فاخر فرهنگ ها و ادبیات های گوناگون به زبان های مختلف بوده که برای رشد و توسعه ادبیات تطبیقی، مفید واقع شد.
در میان سرایندگانِ عرب زبان که بر ادیبان، شاعران و بزرگان ادب سرزمین ایران تاثیر فراوانی برجای نهادند، می توان به سراینده پرآوازه دوره عباسی "متنبی" اشاره نمود. لازم به یادآوری است عصر عباسی از درخشان ترین اَدوار تاریخ اسلام از منظر ادبی به شمار می رود که بزرگانی همچون بشار بن برد، مسلم بن ولید، بُحتُری، ابو العُتاهیة، ابن رومی، ابوفراس حمدانی، شریف رضی، شریف مرتضی، ابو العلاء مَعری، جاحظ، ابوالطیب متنبی و ... در آن عصر، پا به عرصه ی وجود گذاشتند.
ابوالطَّیِّب أحمد بن حسین بن حسن بن عبد الصمد جُعفی کِندی کوفی مشهور به متنبی، از بزرگترین و نامدارترین شاعران عرب زبان در عصر عباسی بلکه همه دوران های شعر و ادب عربی به شمار می رود. او به سال ۳۰۳ هجری/۹۱۵ میلادی در محله ی کِنده ی کوفه دیده به جهان گشود. پدرش پیرمردی با نام "عیدان" بوده که در شهر کوفه به حرفه ی سقایی مشغول بود. مادر بزرگ وی نیز بانویی محترم از قبیله ی همدان بوده و از بانوان پرهیزگار کوفی به شمار می رفت. (موسوعة شعراء العرب، ج۲ ص۲۸۱).
او که پرورش یافته کوفه بوده و نوجوانی جاه طلب و جویای نام به شمار می رفت، برای فراگیری ادب و شعر، رهسپار سرزمین شام گردید. وی به دلیل هوش سرشار و نبوغ والا، در لغت و ادبیات به پیشرفت چشمگیری دست یافت.
وی در سال ۳۳۷ هجری به دربار "سیف الدوله حَمدانی" که جایی دلپذیر برای شاعران و بزرگان علم، فرهنگ و ادب در آن عصر بوده، وارد شد و از این زمان، دورانی از اوج و شکوفایی را تجربه نمود و نیکوترین اشعارش را در ستایش حاکم توانا و دلاور حمدانی سرود. او که گمشده خویش را در شخصیت سیف الدوله یافته بود، وی را کسی می دانست که می تواند با کمک او به خواسته های نهفته ای که سالیان دراز در پی آن بود (به ویژه دستیابی به حکومت و مُلک) دست یازد.
در این دوران، متنبی به یکی از شاعران پرآوازه ی حکومت مقتدر حمدانی و از بارزترین ستارگان آسمان ادب و شعر عربی تبدیل گردید و نام سیف الدوله را بر سر زبان ها انداخت و با تعابیر هنرمندانه و فریبایش، پیروزی های حاکم حمدانی در رویارویی با رومیان را به تصویر کشید و در قالب ماندگار شعر بیان کرد که از بهترین و زیباترین سروده های وی در چارچوب ستایش گری به شمار می رود. (رسالة الغفران، ص۲۵۸؛ أبوالطیب المتنبی نشید الصحراء الخالد، ص۱۹).
متنبی با نبوغ شعری بی نظیرش، صحنه های نبرد رومیان با امیر حمدانی را به تصویر می کشید و در اشعار حماسی اش، با بیانی زیبا و جادویی، قدرت و شکوه مسلمانان را در نبرد با رومیان و هراس و نگرانی ارتش روم از رویارویی با ارتش حمدانی به سالاری سیف الدوله حمدانی ترسیم می نمود.
شاعرِ جویای نام و قدرت، به پادشاه حمدانی عشق می ورزید و در او، ویژگی های والایی همانند جوانمردی، بزرگی، شجاعت و دلاوری، بخشش و جود نسبت به زیردستان و بلند همتی را مشاهده می کرد و در اشعارش به ستایش آن ویژگی های والای اخلاقی و انسانی می پرداخت. (مع المتنبی، ص۲۳۴).
متنبی، سیف الدوله را مردی توانا یافت که از پسِ ماموریت های بزرگ و دشوار به خوبی بر می آید و نماد حیات و پویایی امت اسلامی در رویارویی با رومیان بوده است. سیف الدوله نیز که فرمانروایی ادب پرور به شمار می رفت، قَدر جایگاه رفیع ادبی و شعری متنبی را می دانست و با پاداش ها و عطایای خود، او را توانگر می ساخت.
حاکم حمدانی، متنبی را شاعری درست کردار و برخوردار از بلاغت و شیوایی در سخن و سرودن شعر یافته بود که می تواند در سروده هایش، نامش را پرآوازه کرده و شُهره آفاق سازد.
متنبی نیز در سروده های دلنشین خود به خوبی حق مطلب را ادا کرده و نبردهای او (بویژه در مواجهه با رومیان) را به زیبایی توصیف می نمود و با سلاح بُران و تاثیرگذار شعر و ادب، به یاری پادشاه حمدانی می شتافت. (تاریخ اسلام کمبریج، ج۲ ص۱۶۸۴).
به عنوان نمونه، متنبی در روزی که سیف الدولة حمدانی ارتش اخشیدیان را در منطقه ی صفین شکست داد، او را در قصیده ای زیبا سرود و در ستایشی مبالغه آمیز، سیف الدوله را با امام علی(ع) همسان دانسته و چنین سروده است:
یا سَیفَ دَولَةِ ذِی الجَلالِ وَ مَن لَهُ/ خَیرُ الخَلائِقِ وَ الأنامِ سَمِیُّ
أو ما تَرَی صِفِّینَ کَیفَ أتَیتَهَا/ فَانجَابَ مِنهَا العَسکَرُ الغَربِیُّ
فَکَأنَّهُ جَیشُ ابنِ حَربٍ رُعتَه/ حَتَّی کَأنَّكَ یا عَلِیُّ عَلِیُّ (العوامل السیاسیة فی شعر أبی الطیب المتنبی، ص۳۹۶).
ترجمه: "ای شمشیرِ دولتِ دارای جلال و شکوه و ای کسی که به نام بهترین مخلوقات و انسان ها نامیده شده ای [نام سیف الدوله، علی بوده است].
آیا سرزمین صفین را مشاهده نمی کنی که چگونه به سمت آن آمده ای؟ سرزمینی که بخش غربی [رود فرات] از آن زاییده می شود [و از آن سرچشمه می گیرد].
گویی که آن [ارتش اخشیدیان که در این منطقه، متحمل شکست گردیدند] ارتش فرزند حرب [معاویه] است و ای علی، گویی که تو علی [بن أبی طالب امیر مومنان«ع»] هستی."
اما دوران خوشی متنبی و حضورش در دربار حمدانیان چندان به طول نکشید و حسودان و دشمنان که او را مانعی بزرگ جهت دستیابی به دریافت الطاف سیف الدوله و پاداش های وی می دانستند، کوشیدند رابطه دوستانه این دو مادح و ممدوح را به تیرگی کشانند. متنبی با برخی ادیبان و بزرگان علم و ادب دربار حمدانی دچار اختلاف گردید و این موضوع، موجب رنجش و دلخوری او گردید.
نقل است سیف الدوله مجلسی ترتیب می داد که دانشمندان در آن گرد آمده و پیرامون موضوعات علمی و ادبی به گفتگو می پرداختند. یک شب در آن مجلس که با حضور حاکم حمدانی برگزار گردید، میان او و ابن خالویه [دانشمند و ادیب دیگر دربار حمدانی] بحث و گفتگویی درگرفت.
ابن خالویه در میانه آن گفتگو که به سمت مناقشه پیش رفت، خشمگین شد و با کلید، صورتِ متنبی را زخمی کرد. در اثر این حادثه، خون از صورت شاعر نامدار عرب زبان، روان گردید و لباس وی خونین شد. پس از این رویداد تلخ، وی تصمیم گرفت دربار حمدانیان را ترک گوید.
متنبی که تلاش کرد اعتماد دوباره ی سیف الدوله را به دست آورد و در این راه توفیق چندانی بدست نیاورد، با ناراحتی و اندوه دیار حمدانیان را به قصد سرزمین نیل ترک گفت. او در سرزمین مصر، "کافور إخشیدی" را در قصایدی مورد ستایش قرار داد و مدتی را بدین منوال گذراند.
متنبی در مصر نیز مدت طولانی نتوانست سپری کند و از این سرزمین گریخت و رهسپار سرزمین پارس گردید. وی در ماه صفر سال ۳۵۴ هجری به سمت اهواز و سپس به ارّجان حرکت کرد. ابن عَمید که از بزرگان و دانشمندان دربار آل بویه (حکومتی شیعه و ادب دوست در ایران و بخش هایی از عراق) محسوب می شد، مَقدَم شاعر پرآوازه ی جهان عرب را گرامی داشت و او را در سرای خود جای داد. متنبی، حدود دو ماه ساکن ارجان بود.
هنگامی که عضد الدولة پادشاه بویهی از حضور متنبی در سرزمین خود مطلع می گردد، نامه ای به ابن عمید نوشته و از امیرِ دانش دوست و فاضل آل بویه می خواهد متنبی را نزد او فرستد. متنبی نیز به سوی فارس امروزی روانه گردید و مدت سه ماه را در شیراز گذراند.
در زمانی که متنبی در شیراز حضور داشت، از احترام شایان عضد الدوله برخوردار گردید و جایگاه علمی و ادبی وی توسط آل بویه، ارج نهاده شد. سرانجام این دوران نیز به سر آمد و شاعر نامدار جهان عرب، در اواخر سال ۳۵۴ هجری قصد عزیمت به شهر بغداد کرد و سرزمین آل بویه را ترک گفت.
زمانی که متنبی قصد داشت به بغداد و از آنجا به کوفه بازگردد، در راه با "فاتك بن ابی جهل اَسَدی" و همراهانش روبرو گردید. فاتک که دل خوشی از شاعر نداشت، با وی و اطرافیانش به مبارزه پرداخت و در این نبرد، متنبی، فرزندش مُحَسَّد و غلامش مفلح به قتل رسیدند. بدین ترتیب، سراینده ی پرآوازاه ی عرب در یک نبرد نابرابر کشته شد و دفتر زندگی اش بسته شد.
ابوالطیب مُتنبی، در سال ۳۵۴ هجری/ ۹۶۶ میلادی، در حالی که ۵۱ سال از عمرش می گذشت و دوران میان سالی را سپری می کرد، توسط "فاتک بن ابی جهل" (یکی از دشمنان سرسخت متنبی) به قتل رسید و بهار زندگی اش، خزان شد.
متنبی شاعری پرآوازه و بزرگ بوده که از گذشته تا حال، همواره اشعارش مورد توجه ادب دوستان قرار گرفته و شروح بسیاری در این باره نگاشته شده و ادیبان بسیاری به شعر وی استناد کرده و در تبیین نکات ادبی (از جمله صرف، نحو و بلاغت) به سروده هایش اشاره کرده اند.
وی در اغراض گوناگون شعری همچون مدح و ستایش، رثاء، فخر، هجو و... اشعاری را سروده و درخشان ظاهر شده است. پس از قتل متنبی، شاعری به نام "ابو القاسم مظفر بن طبسی" در رثای شاعر بلند آوازه ی عرب چنین سروده است:
ما رأی النَّاسُ ثَانِیَ المُتَنَبِّی/ أیُّ ثانٍ یُرَی لِبکر ِ الزَّمانِ
کَانَ فِی نَفسِه الکَبِیرةَ فِی جَیـ/ شٍ وَ فی کِبریاءِ ذِی سُلطانِ
کَانَ فِی شِعرِه نَبیٌّ وَ لکِن/ ظَهَرَت مُعجِزاتُهُ فِی المَعَانِی (وفیات الأعیان، ج۱ ص۱۲۴)
ترجمه: "مردم متنبیِ دومی را نخواهند دید [متنبی یگانه ی روزگار بود و با مرگش، کسی به دنیا نخواهد آمد که در شعر و ادب همانند وی باشد]. چه زمانی شخص دومی در روزگار دیده شده است؟
او از بلند نظری و خود برتر بینی برخوردار بود [و خود را بزرگ می دید] و در خود برتربینی بسان کسی بود که بدو سلطنت و پادشاهی داده شده است.
او در شعر، پیامبر بود و معجزات وی در معانی [زیبایی ادبی اشعار و گفته های شیرین و فریبایش] آشکار شده است".
متنبی شاعری حماسی در ادب عربی محسوب می گردد که از گذشته تاکنون همواره مورد توجه ادب دوستان قرار داشته و فراوان بودند سرایندگان و ادیبانی که از شیفتگان او بوده و با مطالعه ی قصاید زیبایش، شیدای شعر و ادب او شده و از آن الهام پذیرفته اند؛ وی شاعری است که نامش بزرگتر از آن بوده که در تنها قالب ادب عربی بگنجد؛ وی از شهرت جهانی برخوردار بوده و از نامدارترین ادیبان و شاعران عربی به شمار می رود که بزرگانی همچون عنصری، فرخی سیستانی (به ویژه در مدح و ستایش بزرگان و درباریان)، مولانا جلال الدین رومی و مصلح الدین سعدی شیرازی در ادب درخشان پارسی، در زمره ی دوستداران شعر و چکامه های آن شاعر تاثیرگذار و سترگ ادب عربی بوده اند و از آن تاثیر پذیرفته اند. (متنبی و سعدی، ۱۷- ۱۲).
سعدی (که خود شاعری بلند آوازه در ادب پارسی بوده و خیل گسترده ای از سرایندگان ایرانی و غیر ایرانی، از سروده ها و گفته های نغز و بدیعش بهره برده و تاثیر پذیرفته اند)، با دیوان متنبی مانوس بوده و به گفته برخی، ظاهرا آن را از بَر کرده و اشعار متنبی را از حفظ می خواند. متنبی همچنین بر مسعود سعد سلمان، صائب تبریزی و دیگر سرایندگان پارسی گوی نیز تاثیر گذار بوده است. مسعود سعد (که او نیز همچون متنبی، گرفتار حسادتِ کینه توزان شده و از آنان آسیب بسیاری دید؛ اگر چه تفاوت عمده وی با متنبی در این است که مسعود با بداقبالی، سالهای درازی از عمرش را در حبس گذراند) بر زبان و ادبِ تازی تسلط بالایی داشته و در مضمون، آرایه های ادبی و حتی مطالبی که آورده و به نظم سروده، از شاعران بلند آوازه ای همچون متنبی تاثیر فراوانی پذیرفته است. (دیوان مسعود سعد سلمان، مقدمه).
تاثیرگذاری متنبی بر ادیبان مشرق زمین (به ویژه سرایندگان و شاعران پارس زبان و به خصوص، شاعرانی که به دو زبان پارسی و عربی تسلط بالایی داشته اند) به قدری بوده که برخی از پژوهشگران ادبیات، او را "ویکتور هوگوی مشرق زمین" توصیف کرده اند؛ حتی در ادب عرفانی نیز از وی تاثیر فراوان پذیرفته اند.
اما از میان سرایندگان پارسی گوی، شاید بتوان گفت سعدی شیرازی شاعری است که بیشترین تاثیر را از متنبی دریافت کرده و تاثیرپذیری اش از اشعار این سراینده برجسته ادبِ تازی، قابل ملاحظه تر و آشکارتر از دیگر ادیبان است؛ تا جایی که برخی از پژوهشگران در این باره کتاب مستقلی تالیف کرده اند (از جمله "متنبی و سعدی" به قلم حسین علی محفوظ و "سعدی و متنبی" به قلم استادِ مرحوم امیر محمود انوار) و بسیاری از ادب پژوهان نیز در قالب مقاله به این تاثیر پذیری ژرف توجه داشته و به آن پرداخته اند.
محمدجواد گودینی؛ پژوهشگر و استاد دانشگاه
فهرست منابع:
۱- ابن خلکان، أحمد بن محمد بن أبی بکر، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، بیروت، دار الثقافة
۲- ابوالعلاء المَعَرِّی، رسالة الغفران، بیروت، دار الهلال
۳- حسین، طه، مع المتنبی، قاهره، دار المعارف
۴- سیوفی، عصام، العوامل السیاسیة فی شعر أبی الطیب المتنبی، بیروت، دار الفکر اللبنانی ۱۹۸۱
۵- شامی، یحیی، موسوعة شعراء العرب، بیروت، دار الفکر العربی ۱۹۹۹
۶- قادری، تیمور (ترجمه)، تاریخ اسلام کمبریج، تهران، انتشارات امیر کبیر ۱۳۸۳
۷- محفوظ، حسین علی، متنبی و سعدی، تهران، چاپخانه حیدری ۱۳۳۶
۸- یاسمی، رشید (تصحیح)، دیوان مسعود سعد سلمان، تهران، انتشارات امیر کبیر 1362
۹- یوسف فران، ممد، أبوالطیب المتنبی نشید الصحراء الخالد، بیروت، دار الکتب العلمیة
