فروپاشی برجام نقطهٔ حضیض تازهای در تلاشهای گاهبهگاه برای حل مناقشات ریشهدار میان ایران و آمریکا از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ را رقم میزند.
به گزارش سرویس بین الملل تابناک، اندیشکده آمریکایی استیمسون در مقالهای به بررسی روابط ایران و آمریکا متعاقب فعال شدن مکانیسم ماشه پرداخته که در ادامه آمده است.
با «بازگشت سریع» تحریمهای سازمان ملل علیه ایران در ۲۷ سپتامبر، فصل مهمی در بیش از دو دهه دیپلماسی هستهای غرب با این کشور به پایان رسید.
مذاکرات برای رفع نگرانیها درباره فعالیتهای هستهای ایران به سال ۲۰۰۲ بازمیگردد، زمانی که مشخص شد ایران در حال ساخت تأسیساتی برای غنیسازی اورانیوم است؛ سوختی که هم میتواند برای مصارف غیرنظامی استفاده شود و هم برای ساخت سلاح. مذاکرات تحت هدایت اروپا نهایتاً به توافقی منجر شد که از سوی آمریکا و سازمان ملل تأیید شد؛ برجام ۲۰۱۵ (برنامه جامع اقدام مشترک) که محدودیتهای شدید در غنیسازی را در ازای رفع تحریمها ارائه میداد.
پس از تلاشهای ناموفق برای تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، که برجام را قانونی کرد، ایران تهدید کرده است که همکاری با آژانس بینالمللی انرژی اتمی را از سر نخواهد گرفت.
برنامه هستهای ایران اکنون وارد دورهای جدید از ابهام شده است، با عدمقطعیت درباره محل تقریباً ۱۰۰۰ پوند اورانیوم غنیشده و گزارشهایی از ساخت تأسیساتی جدید که تحت بازرسی آژانس قرار ندارد.
احتمال حملات نظامی جدید توسط اسرائیل و آمریکا وجود دارد اگر هر یک تلاش ایران برای بازسازی تأسیساتی که در بمباران ژوئن آسیب جدی دیدند را شناسایی کنند. برخی ایرانیها بر این باورند که تنها راه بازداشتن حملات بیشتر، توسعه بمب هستهای است.
از منظر روابط آمریکا و ایران، این رویدادها بهویژه دلخراش هستند. آنها نقطهٔ حضیض تازهای در تلاشهای گاهبهگاه برای حل مناقشات ریشهدار از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ و سرنگونی شاه مورد حمایت آمریکا را نشان میدهند.
ایران، به رهبری روحانی شیعه آیتالله روحالله خمینی، رویکرد «نه شرقی، نه غربی» را در برابر دو ابرقدرت جهانی آن زمان در پیش گرفت، اما خصومت ویژهای نسبت به آمریکا نشان داد و تسخیر سفارت آمریکا را تأیید کرد.
تلاشهای پراکنده برای بهبود روابط حتی پس از آزادی گروگانها نیز شکست خورد، زیرا آمریکا از عراق در جنگ هشت ساله با ایران حمایت کرد — جنگی که با پذیرش آتشبس توسط ایران پس از آن که نیروی دریایی آمریکا یک هواپیمای مسافربری ایرانی را ساقط کرد و تمامی ۲۹۰ نفر سرنشین آن کشته شدند، پایان یافت.
با وجود تلاشهای رئیسجمهور ایران، هاشمی رفسنجانی، در اوایل دهه ۱۹۹۰، از جمله ارائه قراردادهای نفتی پرمنفعت، آمریکا برای تنبیه ایران به دلیل حمایت از شبهنظامیان ضد اسرائیل و ترور مخالفان سیاسی ایرانی در اروپا، تحریمهای بیشتری علیه ایران اعمال کرد.
انتخاب جانشین رفسنجانی در سال ۱۹۹۷ به نظر میرسید فصل تازهای را باز کند. در سال ۱۹۹۸، رئیسجمهور محمد خاتمی به کریستیان امانپور از شبکه CNN گفت که امیدوار است بتواند «دیوار سنگین بیاعتمادی بین ما و دولت آمریکا، بیاعتمادیای که ریشه در رفتارهای نادرست دولتهای آمریکایی دارد» را کاهش دهد. خاتمی به تحریمهای آمریکا علیه ایران از سال ۱۹۷۹ اشاره داشت و همچنین به آسیبهایی که از کودتای مورد حمایت CIA در سال ۱۹۵۳ علیه نخستوزیر محبوب، محمد مصدق، پس از ملی شدن شرکت نفت بریتانیا برمیگردد.
با این حال، ۲۷ سال بعد، رئیسجمهور فعلی، مسعود پزشکیان، در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در ۲۶ سپتامبر به گروهی از دانشگاهیان و خبرنگاران گفت: «دیوار بیاعتمادی بین ما و آمریکا بسیار قطور و بلند است.»
او شکایت کرد که اسرائیل و آمریکا ایران را بمباران کردهاند در حالی که ایران هنوز در تلاش برای مذاکره بر سر توافق هستهای جدید بود و در چهار دور مذاکره با نماینده رئیسجمهور ترامپ، استیو ویتکاف، توافقاتی حاصل میشد که در جلسه بعدی «از دستور کار خارج میشد». پزشکیان گفت: «امروز چیزی میگویند، فردا با چیزی کاملاً متفاوت بازمیگردند.»
در ابتدا، ویتکاف تنها تأکید داشت که ایران بهطور قابل راستیآزمایی از توسعه سلاح هستهای بازداشته شود — موضوعی که مقامات ایرانی میگویند توسط رهبر معظم، آیتالله علی خامنهای، ممنوع شده است. با این حال، ویتکاف به شرطی تغییر جهت داد که هیچ غنیسازی اورانیوم در خاک ایران صورت نگیرد، خواستهای که ایران بیش از ۲۰ سال است رد میکند. توافق دولت اوباما برای اجازه دادن به غنیسازی در سطح پایین، زمینه برجام را فراهم کرد.
رئیسجمهور ترامپ در دوره اول خود، در سال ۲۰۱۸ بهطور یکجانبه از توافق خارج شد، با وجود اینکه ایران به تعهدات خود پایبند بود. پس از یک سال، ایران شروع به عبور از محدودیتها در هر دو مورد ذخیره و سطح اورانیوم غنیشده کرد، تا جایی که مقدار کافی برای ساخت حدود ۱۰ سلاح هستهای در صورت تصمیمگیری وجود داشت.
باور بر این است که اکنون این اورانیوم زیر تنهایی از آوار دفن شده است، اما بدون بازرسیهای آژانس، تشخیص محل دقیق آن تنها با ماهواره و جاسوس دشوار است.
فراتر از مسئله هستهای، آمریکا و ایران مدتهاست بر سر حمایت ایران از گروههای شبهنظامی غیردولتی و به ویژه خصومت آن با اسرائیل اختلاف دارند. با تضعیف شدید بسیاری از این گروهها، از جمله حماس و حزبالله، در پی واکنش اسرائیل به حملات حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، و با روی کار آمدن رژیم جدید سنیمذهب در سوریه، متحد دیرینه ایران، مقامات کلیدی آمریکا و اسرائیل دیگر جمهوری اسلامی را تهدید جدی محسوب نمی کنند. ترامپ هفته گذشته در سازمان ملل بار دیگر مدعی شد که برنامه هستهای «کاملاً نابود شده» است و گفت: «کاری انجام دادیم که مردم ۲۲ سال انتظارش را داشتند.»
آمریکا تنها تأسیسات هستهای را هدف قرار داد. اسرائیل همچنین ساختمانهای مسکونی، یک زندان ایرانی و شبکهٔ تلویزیونی ملی ایران را بمباران کرد. بمبها و پهپادها فرماندهان نظامی و دانشمندان هستهای را کشتند، اما صدها غیرنظامی نیز جان باختند.
خود پزشکیان در حملهای که بهنظر میرسید با هدف سرکوب رهبری ایران و پایان دادن به جمهوری اسلامی طراحی شده بود، اندکی مجروح شد. با این حال، رئیسجمهور و رهبر عالی زنده ماندند، نظام سریعاً ژنرالهای ترورشده را جایگزین کرد، و ایرانیان گرچه نارضایتیهای بسیاری از حاکمانشان داشتند، در ابتدا در برابر حملات متحد شدند.
پزشکیان در دیدار با دانشگاهیان و خبرنگاران، اسرائیل را به بیثباتسازی منطقه، ارتکاب نسلکشی در غزه و نقض دیگر قوانین بینالمللی متهم کرد. او گفت آمریکا با حمایت از اسرائیل ثابت کرده است که فراخوانهایش دربارهٔ حقوق بشر و دموکراسی «شعارهای تهی» هستند. «شما کسانی هستید که جهان را به آتش میکشید» گفت. «بس کنید! بس کنید!»
با بازگشت تحریمهای سازمان ملل علیه ایران در شامگاه شنبه، وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد که «دیپلماسی هنوز یک گزینه است.»، اما عدم توازن بین ایران، یک قدرت منطقهای، و آمریکا، یک قدرت جهانی، مدتها تلاشها برای حل اختلافات به شکلی که به ایران امکان حفظ آبرو بدهد را تضعیف کرده است.
پزشکیان پذیرفت که بازگشت تحریمهای سازمان ملل، که عمدتاً بر انتقال تسلیحات تأثیر میگذارد، اما محدودیتهای جدیدی بر افراد و توافقهای تجاری نیز اعمال میکند، مشکلات بیشتری برای کشوری که پیشتر از مشکلات اقتصادی از جمله تورم بالا، بیکاری و کمبود آب و برق رنج میبرد، بهوجود خواهد آورد. اما او گفت حمله به ایران نتیجه معکوس داشته و ایران زیر بار زورگویی نخواهد رفت.
از زمان خروج آمریکا از برجام، ایران بر ترمیم روابط با رقبای منطقهای از جمله عربستان سعودی تمرکز کرده و به چین، قدرت نوظهور جهانی که از لغزشهای آمریکا در موضوع غزه و تجارت بینالمللی بهرهمند شده، نزدیکتر شده است.
پزشکیان اعتراف کرد: «بزرگترین چالش، اختلافات داخلی است». «اگر بتوانیم بر آنها غلبه کنیم، میتوانیم با همسایگانمان موفق شویم.»
در مورد روابط با آمریکا، رئیسجمهور ایران گفت: «صداقت و حسننیتتان را نشان دهید و ما دو قدم به جلو برمیداریم. ما را بزنید و ما نیز ضربه خواهیم زد.»