نی و کمانچه در برابر ارکستر/ چرا موسیقی ایرانی غمگین است؟

 انگشتانش، مثل شاخه‌های بید در باد، می‌لرزیدند و نغمه‌ای از دستگاه شور برمی‌خاست – همان نغمه‌ای که انگار از دل خاک، از رنج هجوم مغول و خشکسالی های پیاپی و یا شاید از هجران معشوقه‌ای گمشده در قرن‌ها پیش، زاده شده بود.

من، مسافری گم‌شده در پیچ‌وخم‌های کوچه، پشت در چوبی ایستاده بودم. صدایش، مثل چشمه‌ای که از سنگ می‌جوشد، غم را در سینه‌ام می‌ریخت، اما نه آن غم که آدمی را به زانو درآورد، بلکه غمی که  مستی می‌آورد. انگار هر نت، داستانی بود: از مادری که فرزندش را در جنگ از دست داده، از عاشقی که در کویر گم شد، از شاعری که زیر آسمان بی‌ستاره حافظ می‌خواند. تار، با زخمه‌هایش، نه فقط صدا، که روح ایران را می‌نواخت – روحی که غم و شادی‌اش یکی بود. در آن لحظه، فکر کردم این موسیقی، برخلاف سمفونی‌های پرطمطراق غربی، نه برای گوش‌های جمع، که برای قلب تک‌تک آدم‌هاست.

پیرمرد، بی‌آنکه مرا ببیند، انگار برای من می‌نواخت، برای من که غریبه بودم و حالا، با هر زخمه، به خانه‌ای قدیمی، به وطنی ازدست‌رفته، بازمی‌گشتم. در پایان، سکوت شد و من ماندم و سؤالی که در ذهنم چرخید: این غم از کجا می‌آید؟ چرا این موسیقی، مثل اشک، هم تلخ است و هم شیرین؟

***

تفاوت موسیقی ایرانی و موسیقی غربی

اولین تفاوت، سیستم مدال (Modal) در برابر سیستم تونال (Tonal) است، این یعنی جه؟ پایه‌های متفاوت ملودیموسیقی سنتی ایرانی: بر پایه دستگاه‌ها (dastgāh) و آواز‌ها بنا شده، که ۷ دستگاه اصلی (مانند شور، همایون، ماهور) و ۵ آواز فرعی دارد. هر دستگاه مجموعه‌ای از "گوشه‌ها " است – ملودی‌های کوتاه و مدال که نوازنده آنها را حفظ و بداهه‌نوازی می‌کند. این سیستم مدال است، یعنی ملودی بر اساس حالات عاطفی و مد‌های غیرغربی (با فواصل کوارترتون، سه‌چهارم‌تون و پنج‌چهارم‌تون) پیش می‌رود، نه هارمونی. نتِل در کتابش توضیح می‌دهد که ردیف  – مجموعه ۲۰۰-۳۰۰ ملودی پایه – مانند "گرامر" این موسیقی است و نوازنده باید آن را مانند درس اصلی حفظ کند.

مثلاً در دستگاه شور (شایع‌ترین دستگاه، مرتبط با احساسات غمگین و تأمل‌برانگیز)، گوشه دلکش با فواصل میکروتونال (کوچک‌تر از نیم‌پرده غربی) شروع می‌شود و ملودی را به عمق احساسی می‌برد، مانند نوای تار در اجرای حسین علیزاده در آلبوم نوا (Nava, ۱۹۹۰).