می‌توان با تغییر رویکرد، ابتکار عمل را به دیپلماسی داد

آغاز روند فعالسازی مکانیسم ماشه از سوی تروئیکای اروپایی، با واکنش‌ها و تحلیل‌های آینده نگر گسترده‌ای مواجه شده است. اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت در همین راستا گفت: «تصمیم ۳ کشور اروپایی برای شروع روند بازگرداندن قطعنامه‌های لغوشده شورای امنیت علیه ایران، نه ناشی از الزام حقوقی است و نه برمبنای ارزیابی منطقی؛ بلکه همانطور که مارکو روبیو در بیانیه مطبوعاتی مورخ ۲۸ اوت اعتراف کرده است، بر مبنای دستورالعمل رئیس‌جمهور آمریکا وفق یادداشت ریاستی شماره ۲ مورخ ۴ فوریه ۲۰۲۵ است.»

به گزارش  تابناک به نقل از فرارو، نصرت‌الله تاجیک، سفیر پیشین ایران در اردن و تحلیلگر ارشد سیاست خارجی در گفتگویی تفصیلی به تحلیل شرایط موجود پرداخته است:

با فعال شدن مکانیسم ماشه، ایران چه اقدامات یا ساز و کار‌هایی را می‌تواند در پیش بگیرد؟

نصرت الله تاجیک: برای فعال شدن مکانیسم ماشه، حداقل بیش از یک ماه باقی مانده است. اکنون در ابتدای مسیر حل اختلافات برجام قرار داریم. اگر چه اروپا از مسیر بند 11 قطعنامه 2231 اقدام کرده، اما موضوع مواد 36 و 37 برجام هم مطرحه و بنابراین، هنوز بحثهای حقوقی و البته سیاسی طی سازوکار حل اختلافات، چند مرحله، تا فعال شدن مکانیسم ماشه باقی مانده است.اکنون سه کشور اروپایی درخواست فعال شدن مکانیسم ماشه را به شورای امنیت داده اند. این مورد ابتدا در جلسه غیرعلنی شورا مورد بررسی قرار می گیرد. همزمان با این اقدام اروپا، چین و روسیه، یک قطعنامه را برای تمدید مهلت ارائه کرده اند که احتمالا با موافقت ضمنی ایران همراه بوده تا به دیپلماسی فرصت بیشتری داده شود و نیازی به اعمال مکانیسم ماشه نباشد.بعد از این مرحله، شورا باید درخواست جلسه کارشناسان را داشته باشد که اروپا به اضافه روسیه، چین و ایران، نظرات کارشناسی خود را ارائه کنند. ایران معتقد است اروپا به دلیل نقض تعهدات خود در برجام بعد از خروج امریکا، مشارکت کننده نیست. ایران به دلیل همراهی اروپا با امریکا برای غنی سازی صفر درصدی (برجام بخشی از غنی سازی برای ایران را به رسمیت می شناسد) و همراهی و تایید یا عدم محکومیت اقدام امریکا و اسرائیل در حمله به تاسیسات قانونی ایران نسبت به اروپا نقد جدی دارد و در این سه محور اروپا را ناقض برجام میداند.اگر جلسه کارشناسی، به نتیجه نرسد و اروپا قانع نشود که ناقض بوده، باز هم 15 روز بعد جلسه وزرا برگزار می شود و سپس یک هیئت مشورتی خواهیم داشت که ماهیت و شمایل این هیئت مشورتی سه نفره متشکل از دو نماینده از سوی ایران و اروپا و یک فرد مستقل است چگونگی امر را بررسی می کنند.و سپس نظر این هیئت مشورتی وارد شورای امنیت می شود که همین موضوع نیز بیش از یک ماه طول خواهد کشید. در جلسه شورای امنیت مسائل زیادی مطرح است که برخی، مسائل فنی و برخی دیگر مسائل رویه ای هستند. اگر برخی از مشکلات و مواردی که اعلام شده، نیاز به آئین نامه اجرایی داشته، چرا تهیه نشده و اگر شده اکنون چگونه باید با آن برخورد شود؟! همه این ها مباحثی است که اکنون در مجامع داخلی و بین المللی مطرح می شود که می تواند چالش هایی را فراروی شورای امنیت بگذارد و چالشی را بوجود آورد.

طبیعتا از منظر ایران بازگشت تحریم ها و رفتن زیر بند 7 منشور ملل متحد ، شرایط را دشوارتر خواهد کرد.

در این موضوع شکی نیست. این موضوع فقط جنبه هسته ای و اقتصادی هم ندارد. همین که ایران به عنوان مخل امنیت بین المللی تبلیغ شود، اثرات بدی برای نه تنها اقتصاد بلکه زیست طبیعی و سیاسی و اجتماعی جامعه امروز ایران دارد و مردم و کشور با معضلات زیادی رو به رو می شوند.

نکته ای که باید مورد تاکید قرار گیرد این است که به دلیل اهمیت این شرایط باید تلاش بیشتری خواه در بخش دیپلماسی و خواه در بخش استراتژی و رویکرد منسجم تر در پیش می گرفتیم که بتوانیم به نتیجه برسیم.

باید توجه کنیم که در دور قبل که تحریم ها اعمال می شد ما دارای اهرم ها و قدرت بازدارندگی قوی تری بودیم و الان تضعیف شده اند. لذا به میزان مخاطرات این وضعیت باید منابع مادی و معنوی خویش را بسیج کنیم!

اکنون به دلیل آسیب دیدن سیاست خاورمیانه ای ایران، تحولات شکل گرفته در سوریه، لبنان، غزه و تا حدی عراق، بازدارندگی سیاست خارجی ما متاثر شده است. از طرفی حمله آمریکا به سه سایت هسته ای کشورمان و حمله اسرائیل به مناطق مختلف نظامی، مسکونی و هسته ای به نوعی، بازدارندگی کلی ما را تحت تاثیر قرار داده است.

اکنون ما باید مسئله را به حدی جدی بگیریم که تمامی هم و غم و امکانات سخت افزاری و نرم افزاری کشور را در این ماجرا استفاده کنیم و هر منابعی را که برای گرفتن مشورت های حقوقی و بسیج افکار عمومی و مذاکرات دیپلماتیک لازم داریم به کار بسته و هیچ فرصتی را از دست ندهیم.

این موضوع زمینه ساز، یافتن ساز و کارهای مفید، تاثیر گذار و سازنده خواهد شد. مجموعه اقداماتی که لازم است ایران انجام دهد، اول شامل اتخاذ استراتژی درست و بسیج کننده است. باید استراتژی که به کار می بندیم به شکلی باشد که افکار عمومی داخل و خارج را بسیج کند. به عقیده من بهترین استراتژی در این زمینه، حفظ زمین دیپلماسی برای فعالیت های ایران و یارگیری و اجماع سازی است. همچنین باید سیاست ترکیبی به کار ببندیم و نگوییم اروپایی ها مشروعیت ندارند. ما باید کار علمی، حقوقی و تهیه لایحه ای که کاربردی باشد را در دستور کار قرار دهیم. بنابراین اتخاذ سیاست ترکیبی از راهکار عملی مبارزه با فعالسازی مکانیسم ماشه، ضروری است.

به اعتقاد من همکاری با آژانس در این مرحله ضروری است و باید علیرغم انتقادی که به مدیرکل آژانس داریم، با نهاد آژانس همکاری مطلوبی داشته باشیم. این که آژانس را از سیاسی کاری و ورود به مسائل سیاسی دور کنیم نیز مهم است. باید بیشتر آژانس را به سمت امور فنی و تکنیکی سوق دهیم. باید سلسله ابتکار عمل داشته باشیم نه این که فقط مشروعیت نداشتن اقدام اروپا را پررنگ کنیم. حتی در این زمینه هم باید روی تهیه لوایح و گزارشات متمرکز شویم. بخشی از فعالیت ما نیز در همکاری با چین و روسیه خواهد بود که در اردوگاه برجامی ما قرار دارند و استفاده از نقش و قدرت آن ها در شورای امنیت. به ویژه روسیه که یک سابقه طولانی در مسائل رویه ای سازمان ملل دارد و آشنا است و قدرت بازیگری دارد.

ایران برای خنثی سازی یا تلاش برای عدم بازگشت تحریم ها چه مدت زمان دارد؟

نصرت الله تاجیک: ایران برای خنثی سازی مکانیسم ماشه حداقل یک ماه زمان دارد. اما شاید اگر شورای امنیت به چالش کشیده شود زمان بیشتری صرف این موضوع شود. اما لازم است تاکید کنم در هر مرحله ای تا نهایی شدن موضوع، فضا و فرصت برای مصالحه و رسیدن به یک توافق مرضی الطرفین، خواه موقت و خواه دائم، وجود دارد.

در این زمان، ایده های متعدد و متفاوتی مطرح می شود. یکی از این ایده ها، شش ماه تعویق موقت است، برای این که به دیپلماسی فضای بیشتری داده شود. به اعتقاد من اگر ظرفیت وجود داشته باشد و بتوانیم در اثر نوآوری، ابتکار عمل و خلاقیت، خطوط قرمزی را که پس از حمله امریکا به سه سایت هسته ای در میانه مذاکرات ایجاد شد و به واقع اعتماد ما را به مذاکره با آمریکا به چالش کشید، از حالت تابو خارج کرده و سعی کنیم شرایط را تغییر دهیم. کشورها در حالت جنگ هم با هم مذاکره می کنند.

ما با مقداری سعه صدر و با تکیه بر منافع ملی و به ویژه منافع بلندمدت، باید اصلاحاتی در رویکردهای خودمان و در دیدگاههایمان و خطوط قرمز خود داشته باشیم. اگر بتوانیم همان مذاکرات نیم بند را ادامه داده و تبدیل به یک مذاکره مستقیم کنیم شاید بتوانیم به جای پس گشت (Snapback)، به بازگشت به برجام بیندیشیم و این ایده را مطرح کنیم. البته ترامپ نسبت به برجام حساسیت ویژه ای دارد چرا که برجام را حاصل کار دموکرات ها می داند. اما به اعتقاد من، چون برجام تمام توان دیپلماتیک دنیا بوده، علیرغم همه اشکالات، تنها چیزی است که می شود در فرصت کمتری با رفع اشکالات، به آن برگشت و مبنایی باشد برای حل مشکلاتی که در موضوع برنامه هسته ای با اروپا و آمریکا و کلا غرب داریم. البته یکی از فواید تمدید موقت شش ماه می تواند این باشد که زمینه برای بحث و تحقق این ایده ها و سایر ایده ها فراهم گردد.

اعضای دائم و غیر دائم شورای امنیت تا چه میزان در فرایند فعال سازی نقش دارند و نقش چین و روسیه را چطور ارزیابی می کنید؟

نصرت الله تاجیک: به جز ایالات متحده، با سایر اعضای دائم شورای امنیت، دیالوگ فعال و مذاکرات فعال در سطوح مختلف داریم که سطح وزیری آن باید ساماندهی بهتری شود. به اعتقاد من، این که بیشتر تلفنی و آنلاین در تماس باشیم که بعضا به تنش هم منتهی شود نیاز به تقویت دارد.

اما اعضای غیردائم نیز به اعتقاد من نقش مهمی دارند و کار با آن ها و توجیه آنان در خصوص روندی که طی شده و موقعیتی که وجود دارد می تواند کمک کننده باشد. بیش از یک سال است که هماهنگی بین ایران، روسیه و چین در زمینه برنامه هسته ای ایران در سطح مدیران کل و معاونین وزرای خارجه وجود دارد و اکنون نیز، سلسله اقداماتی بین سه کشور و به ویژه ایران و روسیه محقق شده است.

امیدوارم مخالفت هایی که چین و روسیه با اعمال مکانیسم ماشه داشتند در حد حرف نباشد و در جلسه های شورای امنیت، مطرح شود و به طور عملی نیز روی این موضوع واکنش هایی از این دو کشور و به ویژه روسیه ببینیم.

ممکن است چینی ها تا یک مقطع مشخص ورود کنند و خود را با امریکا درگیر نکنند! اما روسها تجربه و دانش و قدرت اجماع سازی بیشتری در این زمینه دارند و شاید بتوان از این توانمندی استفاده کرد. اگر چه نخبگان ایرانی چندان به این همراهی خوشبین نیستند! و این اتفاقا یک فرصت برای روسیه است که یک همراهی صد در صدی و همه جانبه عملی با ایران داشته باشد! روسها هیچ منافعی در ضعیف شدن ایران ندارند! بلکه کمک در حل دیپلماتیک این موضوع در یک حالت برد برد کمک به ایجاد ثبات و آرامش منطقه است.

با توجه به مسائل موجود بین ایران، آمریکا و اسرائیل واکنش این دو کشور را چگونه پیش بینی می کنید ؟

نصرت الله تاجیک: امریکا و اسرائیل از نامه درخواست فعال سازی مکانیسم ماشه استقبال کرده اند. طبعا آن ها بسیار علاقه مندند این روند طی شود. هرچند به اعتقاد من، اصرار بر اجرای مکانیسم ماشه، می تواند یک بن بست دیپلماتیک را ایجاد و شورای امنیت را دچار بحث و چالش کند. به اعتقاد من یک ماه آتی دورانی نفسگیر نه تنها برای سیاست خارجی و دیپلماسی ایران بلکه بین المللی است که در شرایط حساس کنونی بسیار تعیین کننده خواهد بود.

آیا این اتفاق تاثیری در افزایش احتمال جنگ دارد؟

نصرت الله تاجیک: به اعتقاد من در کوتاه مدت نه. درست است که دیده ایم آمریکا حین مذاکرات هم به ایران حمله کرده است اما اکنون بحث ما در سطح بین المللی است و بعید می دانم تا زمانی که نتیجه این روند مشخص شود، جنگ یا حمله ای رخ دهد. این ها بیشتر در تلاشند که با اعمال فشار، امتیازگیری کنند. در واقع طرفین تلاش دارند امتیاز کمتری داده و امتیاز بیشتری بگیرند. مصاحبه هایی که سه وزیر خارجه اروپایی و حتی وزیر خارجه امریکا انجام داده اند، مشخص است که این ها حتی در همین مدت یک ماه، زمینه را برای مصالحه دیپلماتیک، مذاکره و حل و فصل این بخش نمی خواهند از دست بدهند.

خبری در محافل داخلی وجود دارد که اروپایی ها به تیم مذاکره کننده اعلام کرده اند که ما راضی به اجرای مکانیسم ماشه نیستیم اما تحت فشار آمریکایی ها ناچاریم و اگر شما مذاکره با آمریکا را ادامه دهید، شاید از شدت فشار بر ما نیز کاسته شود. البته نمی دانیم اصل این روایت با چه هدفی مطرح می شود، اما می شود تحلیل کرد، اروپا نمی خواهد رابطه اش با ایران مانند رابطه امریکا و ایران خصمانه شود!

از طرف دیگر نمی خواهد این فرصت مکانیسم ماشه و نقش آفرینی در سیاست جهانی را هم از دست بدهد! البته احتمال هماهنگ کردن با امریکا در این زمینه نیز منتفی نیست! اما همه این تحرکات نشان می دهد که این مکانیسم ماشه اهرمی شده برای امتیاز گیری در شرایط آسیب دیدگی بازدارندگی خارجی ایران! اما ما هم می توانیم برای منافع دراز مدت با تغییر بعضی رویکردها و خطوط قرمز به دیپلماسی فرصت ابتکار عمل دهیم. مرغ زیرک چون به دام افتد! تحمل (صبوری) بایدش!