اروپا چرا اکنون ماشه را کشید؟

سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و بریتانیا روز پنج‌شنبه روند موسوم به «مکانیسم ماشه» را برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران به جریان انداختند. این سه کشور از امضاکنندگان توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ بودند؛ توافقی که با هدف جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای شکل گرفت، اما پس از خروج دولت دونالد ترامپ از آن در سال ۲۰۱۸ عملاً تضعیف شد.

مکانیسم ماشه در مسیر بی‌بازگشت سازمان ملل

وزرای خارجه آلمان، فرانسه و بریتانیا با صدور بیانیه‌ای مشترک اعلام کردند که برخی سایت‌های حساس ایران از نظارت آژانس خارج مانده و این وضعیت، برنامه هسته‌ای تهران را به «تهدیدی روشن برای صلح و امنیت بین‌المللی» تبدیل کرده است. بر اساس سازوکار تعریف‌شده، ابلاغ رسمی این تصمیم به سازمان ملل روندی تقریباً غیرقابل بازگشت را کلید می‌زند که ظرف اندکی بیش از یک ماه به بازگشت تحریم‌های تعلیق‌شده سازمان ملل علیه ایران منجر خواهد شد؛ تحریم‌هایی که طی یک دهه گذشته در حالت تعلیق قرار داشتند. در همین حال، مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، از اقدام تروئیکای اروپایی استقبال کرد و گفت واشنگتن برای تکمیل روند بازگشت تحریم‌ها با متحدان خود همکاری خواهد کرد، هرچند به گفته او «در‌های دیپلماسی همچنان باز است.»

قطعنامه‌های گذشته شورای امنیت سازمان ملل با هدف محدود کردن توانایی ایران در غنی‌سازی اورانیوم و جلوگیری از دسترسی این کشور به اجزای کلیدی برای برنامه‌های هسته‌ای، موشک‌های بالستیک و تسلیحات متعارف صادر شده بود. اکنون، دلیل شتاب تروئیکای اروپا برای فعال‌سازی «مکانیسم ماشه» این است که اختیار حقوقی آنان برای استفاده از این ابزار در ماه اکتبر به پایان می‌رسد. از منظر پایتخت‌های اروپایی، ادامه تعلل می‌توانست به معنای از دست رفتن همیشگی یکی از معدود ابزار‌های فشار بر تهران باشد. به همین دلیل، پس از ناکامی در جلب همکاری ایران، سه کشور اروپایی تصمیم گرفتند این روند را در شرایط کنونی به جریان بیندازند.

گناه نخستین خروج آمریکا از برجام

اگرچه تحریم‌های بازگشتی شورای امنیت به اندازه تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا فشار اقتصادی مستقیمی بر ایران وارد نخواهند کرد، اما همچنان می‌توانند پیامد‌هایی برای ایران داشته باشند که هم‌زمان با رکود اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کند. علی واعظ، مدیر پروژه ایران در «گروه بین‌المللی بحران» می‌گوید: «این تحریم‌ها بیش از آنکه ماهوی باشند، جنبه نمادین دارند، اما بی‌اثر نیز نیستند.»

منابع دیپلماتیک می‌گویند علت فوری فعال‌سازی مکانیسم ماشه این بود که ایران حاضر نشد پیشنهاد اروپایی‌ها را بپذیرد؛ پیشنهادی که می‌توانست شش ماه مهلت بیشتر برای تهران ایجاد کند. شروط مطرح‌شده شامل دسترسی نامحدود بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اعلام محل دقیق ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم با غنای بالا و ازسرگیری گفت‌و‌گو‌های مستقیم با ایالات متحده بود.

به گفته تحلیلگران، تمایل تهران به گفت‌و‌گو درباره غنی‌سازی یا پذیرش دسترسی بیشتر برای بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از حملات هوایی اسرائیل و آمریکا در تابستان امسال کاهش یافت. این حملات به برخی تأسیسات هسته‌ای ایران آسیب وارد کرد و بنا بر ارزیابی‌ها، احتمالاً برنامه هسته‌ای تهران را به عقب راند.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در «گروه بین‌المللی بحران»، در گفت‌وگویی با اشاره به وضعیت پیش‌آمده تأکید کرد: «مقصر تنها ایران نیست. اگر ترامپ از برجام خارج نشده بود، امروز در این شرایط قرار نداشتیم؛ آن خروج همان گناه نخستین بود. با این حال، پیشنهاد اخیر اروپا هم واقع‌بینانه نبود، چراکه برای ایران هیچ منفعتی نداشت و تنها تعلیق شش‌ماهه مکانیسم ماشه را در بر می‌گرفت. ایرانی‌ها هم به‌جای ارائه پیشنهادی متقابل، وقت‌کشی کردند و بازی «جرئت یا بزدلی» را ادامه دادند، اما طرف مقابل عقب‌نشینی نکرد.»

دیپلماسی در سراشیبی باخت–باخت

اکنون تنها یک مهلت ۳۰ روزه برای دیپلماسی باقی مانده است؛ فرصتی پیش از آنکه شش قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل شامل ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و ۱۹۲۹ که بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ تصویب شده بودند دوباره اجرایی شوند. تروئیکای اروپایی در بیانیه‌ای اعلام کرده‌اند که در این بازه زمانی قصد دارند همچنان با تهران در خصوص پیشنهاد تمدید مهلت یا هر ابتکار جدی دیپلماتیک دیگر برای بازگرداندن پایبندی ایران به تعهداتش تعامل کنند. امید اروپایی‌ها این است که با فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازی آخرین کارت فشار، ایران به اتخاذ موضعی سازگارتر وادار شود.

با این حال، تحلیلگران شانس موفقیت این رویکرد را اندک می‌دانند. علی واعظ، کارشناس ارشد گروه بین‌المللی بحران در این باره می‌گوید: «همه طرف‌ها همچنان بر مواضع حداکثری خود در موضوعاتی، چون غنی‌سازی و دسترسی آژانس پافشاری می‌کنند. زمینۀ مشترک کافی وجود ندارد که بتوان به پیشرفتی جدی برای توقف روند بازگشت تحریم‌ها امید بست.»

یکی از عوامل کلیدی در اجتناب‌ناپذیر بودن روند بازگشت تحریم‌ها، ماهیت سازوکار شورای امنیت است. هر یک از اعضای دائم شورا از جمله بریتانیا، فرانسه و ایالات متحده قادرند هر تلاش احتمالی برای جلوگیری از احیای تحریم‌ها یا ادامه تعلیق قطعنامه‌های گذشته را وتو کنند. در صورت بازگشت این تحریم‌ها، فشار تازه‌ای بر اقتصاد ایران و به‌ویژه صادرات نفت وارد خواهد شد. بانک‌ها، شرکت‌های بیمه، خطوط کشتیرانی و سایر فعالان اقتصادی نیز احتمالاً تمایل کمتری به همکاری با تهران نشان خواهند داد. علاوه بر آن، تحریم‌های احیاشده به کشور‌ها اجازه می‌دهد کشتی‌های ایرانی را در آب‌های آزاد متوقف کنند؛ اقدامی که می‌تواند فروش نفت خام ایران را با دشواری بیشتری روبه‌رو سازد.

تا چند مدت پیش، بزرگ‌ترین نگرانی در پایتخت‌های غربی این بود که ایران در واکنش به فعال‌سازی مکانیسم ماشه، رسماً از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج شود؛ اقدامی که می‌توانست توانایی جامعه جهانی برای نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران را به‌شدت محدود کند.

ایران در هفته‌های اخیر نشانه‌هایی از واکنشی ملایم‌تر از جمله احتمال پایان دادن رسمی به همکاری با بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بروز داده است. با این حال، با توجه به اینکه سطح همکاری تهران از ژوئن تاکنون تقریباً به صفر رسیده به‌جز یک بازدید محدود برای نظارت بر سوخت‌گذاری یک رآکتور چنین اقدامی بیش از آنکه تغییر واقعی در روند موجود باشد، بیشتر جنبه رسمیت‌بخشی به وضع کنونی دارد.

خودداری ایران از خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) نیز به نظر می‌رسد تلاشی حساب‌شده برای حفظ حداقل حمایت دیپلماتیک از سوی روسیه و چین باشد. هرچند این دو کشور توان جلوگیری از بازگشت تحریم‌های شورای امنیت را ندارند، اما می‌توانند در مرحله اجرا اخلال ایجاد کرده و بخشی از فشار اقتصادی و سیاسی را از دوش تهران بردارند؛ حتی اگر اکثریت جامعه جهانی از خط سازمان ملل پیروی کند.

یک دهه پس از امضای توافق هسته‌ای اولیه و هفت سال پس از خروج آمریکا از آن، مسیر دیپلماسی برای مهار شتاب ایران به‌سوی توانمندی تسلیحاتی در آستانه پایان قرار گرفته است. نتیجه این روند نه به سود ایران است که به‌جای لغو تحریم‌ها با بازگشت آنها روبه‌رو می‌شود نه به سود جامعه بین‌المللی که عملاً امکان نظارت بر برنامه هسته‌ای تهران را از دست خواهد داد و نه به سود ایالات متحده که همچنان بیم آن دارد ایران بیش از هر زمان دیگری به آستانه ساخت سلاح هسته‌ای نزدیک شود. علی واعظ، تحلیلگر ارشد «گروه بین‌المللی بحران»، در جمع‌بندی این وضعیت می‌گوید: «این شرایط یک سناریوی باخت–باخت برای همه طرف‌ها رقم می‌زند.»