از دیدگاه حقوق بین الملل «سلاح‌های ممنوعه» چه سلاح هایی هستند؟

به گزارش تابناک، این محدودیت‌ها با هدف جلوگیری از تحمیل رنج غیرضروری، کاهش آسیب‌های غیرانسانی و حفاظت از غیرنظامیان و محیط‌زیست ایجاد شده‌اند. سلاح‌های ممنوعه به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: سلاح‌های متعارف با آثار زیان‌بار خاص و سلاح‌های کشتار جمعی (شیمیایی، بیولوژیک و هسته‌ای).  

 
حقوق بین‌الملل بشردوستانه بر دو اصل اساسی استوار است: اصل تفکیک که معین می دارد تمایز بین اهداف نظامی و غیرنظامی برای جلوگیری از آسیب به غیرنظامیان و  اصل تناسب که می گوید: منع استفاده از سلاح‌هایی که رنج غیرضروری یا آسیب نامتناسب ایجاد می‌کنند.

این اصول در اسناد حقوقی مانند کنوانسیون‌های ژنو (۱۹۴۹)، کنوانسیون‌های لاهه (۱۸۹۹ و ۱۹۰۷) و کنوانسیون‌های خاص سلاح‌ها منعکس شده‌اند. ممنوعیت سلاح‌ها به دلیل ویژگی‌هایی مانند آثار غیرقابل تفکیک، آسیب‌های جبران‌ناپذیر یا نقض کرامت انسانی اعمال می‌شود.

۲. سلاح‌های متعارف ممنوعه

سلاح‌های متعارف، ابزار‌های جنگی هستند که به‌طور کلی استفاده از آنها در مخاصمات مجاز است، اما برخی از آنها به دلیل آثار مخرب و غیرانسانی ممنوع شده‌اند. در ادامه، مهم‌ترین سلاح‌های متعارف ممنوعه بررسی می‌شوند:
۲.۱. گلوله‌های انفجاری

 بر اساس اعلامیه سن‌پترزبورگ (۱۸۶۸)، استفاده از گلوله‌های انفجاری یا آتش‌زا با وزن کمتر از ۴۰۰ گرم ممنوع شد. این گلوله‌ها هنگام اصابت به بدن انسان منفجر شده و جراحات وسیع و غیرقابل درمان ایجاد می‌کنند. دلیل ممنوعیت این سلاح؛ ایجاد رنج غیرضروری و نقض اصل تناسب است،  در جنگ‌های قرن نوزدهم، این گلوله‌ها به دلیل شدت آسیب‌رسانی به سربازان مورد انتقاد قرار گرفتند و منجر به توافق بین‌المللی برای ممنوعیت آنها شدند.

۲.۲. گلوله‌های افشان (Dum-Dum)
  اعلامیه لاهه (۱۸۹۹) استفاده از گلوله‌هایی که در بدن پخش شده یا تغییر شکل می‌دهند (مانند گلوله‌های دم‌دوم) را ممنوع کرد، دلیل ممنوعیت این سلاح این است که این گلوله‌ها با پهن شدن در بدن، جراحات گسترده و غیرقابل ترمیمی ایجاد می‌کنند که مغایر با اصول انسانی است.
 

۲.۳. سلاح‌های ترکش‌دار غیرقابل تشخیص
  پروتکل اول کنوانسیون ۱۹۸۰ در مورد سلاح‌های متعارف (CCW) استفاده از سلاح‌هایی با ترکش‌های غیرقابل تشخیص توسط اشعه ایکس را ممنوع کرده است.دلیل ممنوعیت سلاح های ترکش دار غیر قابل تشخیص این است که این ترکش‌ها درمان پزشکی را دشوار کرده و رنج غیرضروری به قربانیان تحمیل می‌کنند.مثلا ترکش‌های پلاستیکی یا شیشه‌ای که در برخی بمب‌های دست‌ساز استفاده شده و شناسایی آنها در بدن مجروحان چالش‌برانگیز است.

۲.۴. مین‌های زمینی و تله‌های انفجاری
 پروتکل دوم کنوانسیون ۱۹۸۰ و کنوانسیون اوتاوا (۱۹۹۷) استفاده از مین‌های ضد نفر را ممنوع کرده‌اند. دلیل ممنوعیت مین این است که مین‌ها تمایزی بین نظامیان و غیرنظامیان قائل نمی‌شوند و پس از پایان درگیری‌ها نیز خطراتی دائمی برای غیرنظامیان ایجاد می‌کنند. مثلا  در جنگ ویتنام و کامبوج، مین‌های زمینی باعث کشته شدن هزاران غیرنظامی پس از پایان درگیری‌ها شدند یا مثلادر جنگ روسیه و اوکراین، استفاده از مین‌های ضد نفر همچنان تلفات غیرنظامی سنگینی به همراه داشته است.

۲.۵. سلاح‌های آتش‌زا
 پروتکل سوم کنوانسیون ۱۹۸۰ استفاده از سلاح‌های آتش‌زا (مانند ناپالم و فسفر سفید) علیه غیرنظامیان یا در مناطق غیرنظامی را ممنوع کرده است.دلیل ممنوعیت، سلاح آتش زا این است که این سلاح‌ها سوختگی‌های شدید و رنج غیرانسانی ایجاد می‌کنند و می‌توانند به محیط‌زیست آسیب‌های گسترده وارد کنند. استفاده گسترده از ناپالم در جنگ ویتنام (۱۹۶۰-۱۹۷۵) که تصاویر کودکان سوخته‌شده، افکار عمومی جهانی را تحت تأثیر قرار داد.یا مثلا گزارش‌هایی از استفاده از فسفر سفید توسط رژیم صهیونیستی در غزه (۲۰۰۸-۲۰۰۹) که منجر به انتقادات گسترده شد که البته هیچ اقدام حقوقی و بین المللی درباره آن صورت نگرفت.

رژیم اسرائیل به صورت سیستماتیک علیه مردم غزه از سلاح های ممنوعه استفاده می کند

۲.۶. سلاح‌های لیزری کورکننده
  پروتکل چهارم کنوانسیون ۱۹۸۰ استفاده از سلاح‌های لیزری طراحی‌شده برای کور کردن دائمی افراد را ممنوع کرده است. ایجاد معلولیت دائمی و نقض کرامت انسانی دلیل ممنوعیت این سلاح کورکننده است، اگرچه استفاده گسترده‌ای از این سلاح‌ها گزارش نشده، اما توسعه فناوری‌های لیزری در دهه‌های اخیر نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است.

۲.۷. بمب‌های خوشه‌ای
 کنوانسیون اسلو (۲۰۰۸) تولید، ذخیره‌سازی و استفاده از بمب‌های خوشه‌ای را ممنوع کرده است. این بمب‌ها ترکش‌های متعددی پخش می‌کنند که تمایزی بین نظامیان و غیرنظامیان قائل نمی‌شوند و بقایای منفجرنشده آنها خطراتی طولانی‌مدت ایجاد می‌کند.بطور مثال استفاده از بمب‌های خوشه‌ای در درگیری‌های اوکراین (۲۰۲۲) و یمن گزارش شده که نقض کنوانسیون اسلو محسوب می‌شود.

۲.۸. مواد انفجاری باقی‌مانده از جنگ (ERW)
 پروتکل پنجم کنوانسیون ۱۹۸۰ به مدیریت و پاکسازی بقایای انفجاری جنگ اختصاص دارد. دلیل ممنوعیت این مواد (مانند بمب‌های منفجرنشده) تهدیدی دائمی برای غیرنظامیان پس از پایان مخاصمات هستند. مثلا در لائوس، بقایای بمب‌های خوشه‌ای از جنگ ویتنام همچنان سالانه قربانی می‌گیرند.

۳. سلاح‌های کشتار جمعی
سلاح‌های کشتار جمعی (WMD) به دلیل توانایی تخریب گسترده و تأثیرات غیرقابل تفکیک، به‌طور کامل یا با محدودیت‌های شدید ممنوع شده‌اند.

۳.۱. سلاح‌های شیمیایی
ممنوعیت حقوقی: کنوانسیون منع سلاح‌های شیمیایی (CWC, ۱۹۹۳) تولید، ذخیره‌سازی و استفاده از سلاح‌های شیمیایی را ممنوع کرده است.

این سلاح‌ها (مانند گاز خردل، سارین و VX) باعث مرگ دردناک، آسیب‌های دائمی و آلودگی محیط‌زیست می‌شوند. استفاده از گاز خردل در جنگ جهانی اول و توسط عراق علیه ایران و کرد‌ها در دهه ۱۹۸۰ موارد استفاده از این سلاح ممنوعه علیه بشریت است. یا بطور مثال استفاده از گاز کلر و سارین در جنگ داخلی سوریه (۲۰۱۳-۲۰۱۸) که نقض آشکار CWC بود.

۳.۲. سلاح‌های بیولوژیک
  کنوانسیون منع سلاح‌های بیولوژیک (BWC, ۱۹۷۲) استفاده، تولید و ذخیره‌سازی سلاح‌های بیولوژیک را ممنوع کرده است.  این سلاح‌ها (مانند باکتری سیاه‌زخم یا ویروس‌های مهندسی‌شده) می‌توانند اپیدمی‌های کنترل‌ناپذیر ایجاد کنند. استفاده ژاپن از سلاح‌های بیولوژیک علیه چین در جنگ جهانی دوم یکی از مثال های تاریخی استفاده از سلاح های بیولوژیک در جنگ ها است.

۳.۳. سلاح‌های هسته‌ای
 اگرچه معاهده‌ای جامع برای ممنوعیت کامل سلاح‌های هسته‌ای وجود ندارد، معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT, ۱۹۶۸) و معاهده منع سلاح‌های هسته‌ای (TPNW, ۲۰۱۷) گام‌هایی در این راستا هستند و البته این خود یکی از تناقض های تمدن بشری است.

  تخریب گسترده، تلفات غیرنظامی و آسیب‌های زیست‌محیطی بلندمدت دلیل ممنوعیت این سلاخ است،  بمباران هیروشیما و ناکازاکی (۱۹۴۵) که بیش از ۲۰۰،۰۰۰ نفر را کشت، یکی از مصادیق استفاده از این سلاح بود که همچنان ننگی بر دامان آمریکا است.
 
با وجود ممنوعیت‌های حقوقی، نقض این قوانین در درگیری‌های مدرن همچنان رایج است: برخی دولت‌ها و گروه‌های غیر‌دولتی (مانند گروه‌های تروریستی) به کنوانسیون‌ها پایبند نیستند. از سوی دیگر ظهور سلاح‌های خودکار (مانند پهپاد‌های مسلح) و هوش مصنوعی، چالش‌های جدیدی برای حقوق بین‌الملل ایجاد کرده است.  سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل و سازمان منع سلاح‌های شیمیایی (OPCW) در نظارت و اجرای قوانین با محدودیت‌هایی مواجه‌اند.