چگونه قرن سیزدهم هجری الهیات مدرن شیعه را شکل داد؟

 به گزارش تابناک،قرن سیزدهم هجری، که تقریباً مصادف با اواخر قرن هجدهم تا اواخر قرن نوزدهم میلادی است، با دوره قاجار در ایران هم‌زمان بود، دوره‌ای که تشیع به‌عنوان دین رسمی کشور تثبیت شد و با چالش‌های مهم سیاسی-اجتماعی مواجه گردید. پژوهشگران غربی، مانند ویلیام کلولاند در کتاب تاریخ خاورمیانه مدرن ، تأکید دارند که تعاملات دولت قاجار با قدرت‌های استعماری، به‌ویژه بریتانیا و روسیه، بر فضای سیاسی-اجتماعی تأثیر گذاشت.

جنگ‌های ایران و روس (۱۸۰۴–۱۸۱۳ و ۱۸۲۶–۱۸۲۸ م)، که به معاهدات گلستان و ترکمنچای منجر شد، نه‌تنها باعث از دست رفتن سرزمین‌ها شد، بلکه حس بحران را در میان علمای شیعه برانگیخت و به واکنش‌های فکری و الهیاتی منجر گردید.

خوان کول در مقاله‌ای در مطالعات ایرانی (JSTOR، جلد ۲۲، شماره ۲/۳، ۱۹۸۹) اشاره می‌کند که این فشار‌های ژئوپلیتیکی، علمای شیعه را به تقویت جایگاه خود واداشت و حس هویت جمعی و مقاومت در برابر نفوذ خارجی را تقویت کرد. برای مثال، بسیج علما در طول جنگ‌ها، همان‌طور که در کتاب ریشه‌های تشیع در شمال هند در ایران و عراق (انتشارات دانشگاه کالیفرنیا، ۱۹۸۸) کول مستند کرده است، نشان‌دهنده نقش روبه‌رشد آنها به‌عنوان رهبران سیاسی-اجتماعی و زمینه‌ساز نوآوری‌های الهیاتی بود.

 احیای علم کلام شیعی: تأثیر نهضت اصولی‌گری
پیروزی مکتب اصولی بر مکتب اخباری در قرن سیزدهم هجری، لحظه‌ای تعیین‌کننده برای الهیات شیعی بود. ویلفرد مادلونگ در مقاله «الهیات شیعی» (دانشنامه ایرانیکا، قابل دسترسی از طریق Cambridge Core) استدلال می‌کند که پیروزی اصولیان، به رهبری افرادی مانند شیخ جعفر کاشف‌الغطاء (وفات ۱۲۲۸ ق/۱۸۱۳ م)، رویکرد‌های عقل‌گرایانه به فقه و کلام را تقویت کرد. این تحول در کتاب رابرت گلیو به نام عقلانیت درونی و بیرونی: جنبش اصولی شیعه (بریل، ۲۰۰۷) به تفصیل بررسی شده است، که نشان می‌دهد اصولیان به اجتهاد (استنباط مستقل) اولویت دادند و وابستگی صرف به حدیث را، که اخباریان طرفدار آن بودند، کنار گذاشتند.

گلیو اشاره می‌کند که اثر کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، اصول اصولی را نظام‌مند کرد و بر بحث‌های الهیاتی درباره عدالت الهی و اختیار تأثیر گذاشت. مطالعات غربی، مانند مقالات منتشرشده در نشریه مطالعات اسلامی (انتشارات دانشگاه آکسفورد)، تأکید دارند که این چرخش عقل‌گرایانه، بستری برای بحث‌های کلامی درباره مسائلی مانند عدل الهی فراهم کرد و چارچوب‌های اعتقادی شیعه را در برابر چالش‌های داخلی و خارجی تقویت نمود.

 نقش روحانیت شیعه در تحولات الهیاتی: از مرجعیت تا رهبری سیاسی
قرن سیزدهم هجری شاهد گذار روحانیت شیعه از نقش‌های صرفاً دینی به بازیگران سیاسی تأثیرگذار بود. خوان کول در کتاب ریشه‌های تشیع در شمال هند در ایران و عراق (۱۹۸۸) شرح می‌دهد که چگونه علمایی مانند میرزا محمدحسن شیرازی (وفات ۱۳۱۲ ق/۱۸۹۵ م) نفوذ قابل‌توجهی به دست آوردند، نمونه بارز آن فتوای تحریم تنباکو در سال‌های ۱۸۹۱–۱۸۹۲ بود که به مقاومت در برابر سلطه اقتصادی بریتانیا منجر شد.

این رویداد در کتاب نیکی کدی، دین و شورش در ایران (JSTOR، ۱۹۶۶)، به‌عنوان نقطه عطفی در پیوند اقتدار الهیاتی با کنش سیاسی تحلیل شده است. کدی استدلال می‌کند که فتوای شیرازی بازتاب بازتعریف الهیاتی نقش علما به‌عنوان مدافعان جامعه بود، موضوعی که در جهان اسلام (بریل، جلد ۳۹، شماره ۳، ۱۹۹۹) نیز بررسی شده و نشان‌دهنده تعامل روبه‌رشد علما با مسائل سیاسی-اجتماعی در پاسخ به فشار‌های استعماری است.

 تأثیر تعاملات فرهنگی با غرب: چالش‌های الهیاتی نوین
تأثیر فکری غرب، که از طریق سفرنامه‌ها، مبلغان مسیحی و اصلاحات قاجاری وارد شد، چالش‌های الهیاتی جدیدی برای علمای شیعه ایجاد کرد. ادوارد سعید در شرق‌شناسی (۱۹۷۸) و برنارد لوئیس در خاورمیانه و غرب (۱۹۶۴) این تعاملات را به‌عنوان برخورد جهان‌بینی‌ها توصیف می‌کنند که متکلمان شیعه را به پاسخگویی به مفاهیمی مانند سکولاریسم و مدرنیته واداشت.

برای مثال، دنیس مک‌ایون در مقاله‌ای در بولتن مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی (JSTOR، جلد ۴۳، شماره ۲، ۱۹۸۰) اشاره می‌کند که رویارویی با مبلغان مسیحی، مانند مناظرات هنری مارتین با علمای شیعه در شیراز (۱۸۱۱–۱۸۱۲)، به نگارش رساله‌هایی در دفاع از عقاید شیعی مانند امامت منجر شد. این تعاملات، همان‌طور که در نشریه مطالعات اسلامی (جلد ۱۲، شماره ۲، ۲۰۰۱) تحلیل شده، متکلمان شیعه را به اصلاح ادبیات دفاعی خود و پاسخ به نقد‌های غربی وادار کرد و در عین حال آنها را با جریان‌های فکری جدید هماهنگ ساخت.
 
از سوی دیگر، ظهور فرقه ضاله بابی به رهبری سید علی‌محمد شیرازی (باب، وفات ۱۲۶۶ ق/۱۸۵۰ م) و تکامل آن به بهائیت، چالشی مهم برای الهیات سنتی شیعه بود و باعث شکوفایی نهاد روحانیت شد، پیتر اسمیت  استدلال می‌کند که ادعای باب  واکنش‌های الهیاتی شدیدی از سوی علمایی مانند شاگردان شیخ احمد احسایی برانگیخت.

 دنیس مک‌ایون در مسیح شیراز (بریل، ۲۰۰۹) شرح می‌دهد که چگونه بازتعریف باب از مفاهیم امامت و نبوت به آثاری مانند رد‌های ملا محمدتقی برغانی منجر شد که از عقاید ارتدوکس شیعی دفاع کردند. مقالات مطالعات ایرانی (JSTOR، جلد ۱۷، شماره ۲/۳، ۱۹۸۴) همچنین بررسی می‌کنند که چگونه این انشعابات، متکلمان شیعه را به روشن‌سازی مفاهیم مهدویت و اقتدار الهی واداشت و چارچوب‌های سنتی را تقویت کرد.

 بازاندیشی در مفهوم مهدویت: از انتظار منفعل به کنش‌گرایی سیاسی
مفهوم مهدویت در قرن سیزدهم هجری بازتعریف شد و از انتظار منفعل به سوی آماده‌سازی فعال برای ظهور امام مهدی(عج) حرکت کرد. عباس امانت در اسلام آخرالزمانی و تشیع ایرانی (آی. بی. توریس، ۲۰۰۹) استدلال می‌کند که علمایی مانند سید محمدباقر شفتی (وفات ۱۲۶۰ ق/۱۸۴۴ م) بر نقش مؤمنان در ایجاد شرایط برای ظهور مهدی(عج) تأکید داشتند، تغییری که در خطبه‌ها و رساله‌هایشان منعکس شده است.

امانت به تمرکز شفتی بر عدالت اجتماعی و مقاومت در برابر ستم به‌عنوان شواهدی از این چرخش کنش‌گرایانه اشاره می‌کند. به‌طور مشابه، موژان مومن در مقدمه‌ای بر تشیع (انتشارات دانشگاه ییل، ۱۹۸۵ ) خاطرنشان می‌کند که این دوره شاهد تأکید فزاینده‌ای بر مسئولیت جمعی بود که بر ایدئولوژی‌های انقلابی بعدی تأثیر گذاشت.

  تأثیر فلسفه و عرفان بر الهیات شیعی
ادغام فلسفه متعالیه ملاصدرا و اندیشه‌های عرفانی ابن عربی تأثیر عمیقی بر الهیات شیعی در قرن سیزدهم هجری گذاشت. هنری کربن در در اسلام ایرانی (۱۹۷۱–۱۹۷۲) بررسی می‌کند که چگونه فیلسوفانی مانند آقا علی مدرس تهرانی (وفات ۱۳۰۷ ق/۱۸۸۹ م) متافیزیک صدرایی را با بحث‌های الهیاتی درباره توحید و معاد تلفیق کردند. تحلیل کربن، که توسط مقالات سید حسین نصر در مطالعات اسلامی (JSTOR، جلد ۳۹، ۱۹۷۴) پشتیبانی می‌شود، نشان می‌دهد که آثار مدرس، مانند شروح او بر اسفار اربعه، بحث‌های شیعی درباره وجود و امامت را غنی کرد. این تلفیق فلسفی-الهیاتی، همان‌طور که در نشریه مطالعات اسلامی (جلد ۱۵، شماره ۱، ۲۰۰۴) ذکر شده، چارچوبی قوی برای پاسخ به چالش‌های فکری مدرن فراهم کرد.

  مواجهه با شبهات کلامی: پاسخ به منتقدان سنی و مسیحی
متکلمان شیعه در قرن سیزدهم هجری به‌طور فعال با نقد‌های علمای سنی و مبلغان مسیحی درگیر شدند. اندرو جی. نیومن در تشیع دوازده‌امامی: وحدت و تنوع در حیات اسلام (انتشارات دانشگاه ادینبورگ، ۲۰۱۳) شرح می‌دهد که چگونه افرادی مانند ملا احمد نراقی (وفات ۱۲۴۵ ق/۱۸۲۹ م) آثاری مانند سیف الامه نگاشتند تا از عقاید شیعی در برابر اتهامات بدعت از سوی سنیان دفاع کنند. به‌طور مشابه، مقاله تاد لاوسن در جهان اسلام (بریل، جلد ۳۶، شماره ۳، ۱۹۹۶) پاسخ‌های شیعه به نقد‌های مبلغان، مانند هنری مارتین، را بررسی می‌کند که به رساله‌هایی درباره نبوت و عدالت الهی منجر شد. این تلاش‌ها، همان‌طور که در بولتن مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی (JSTOR، جلد ۴۵، شماره ۱، ۱۹۸۲) مستند شده، ادبیات دفاعی شیعه و انسجام اعتقادی آن را تقویت کرد.
  تحولات آموزشی و نگارش متون کلامی
قرن سیزدهم هجری شاهد احیای حوزه‌های علمیه نجف و قم به‌عنوان مراکز تولید علم کلامی بود. میر لیتواک در علمای شیعه در عراق قرن نوزدهم (انتشارات دانشگاه کمبریج، ۱۹۹۸) توصیف می‌کند که چگونه این نهاد‌ها متون کلامی منظمی مانند دلائل الصدق اثر محمدحسن مظفر (آغاز نگارش در قرن سیزدهم هجری) تولید کردند که به شبهات معاصر درباره عقاید شیعی پاسخ داد. مقالات جهان اسلام (بریل، جلد ۴۱، شماره ۱، ۲۰۰۱) برجسته می‌کنند که این متون آموزش کلامی را استاندارد کردند و نسلی از علما را برای مواجهه با چالش‌های مدرن تربیت کردند. گسترش این آثار، همان‌طور که در نشریه مطالعات اسلامی (جلد ۱۰، شماره ۳، ۱۹۹۹) ذکر شده، بر تأکید این دوره بر دقت فکری تأکید دارد.

  میراث قرن سیزدهم: زمینه‌سازی برای الهیات مدرن شیعه
تحولات فکری و کلامی قرن سیزدهم هجری، بستری برای الهیات مدرن شیعه، به‌ویژه تأثیرگذار بر انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹، فراهم کرد. حمید دباشی در الهیات نارضایتی (انتشارات دانشگاه نیویورک، ۱۹۹۳) استدلال می‌کند که تأکید این دوره بر عقل‌گرایی، کنشگری سیاسی و نظام‌مندسازی اعتقادی، ایدئولوژی‌های انقلابی را شکل داد. برای مثال، میراث اصولی و نقش سیاسی-اجتماعی علما، همان‌طور که در کتاب سعید امیر ارجمند، سایه خدا و امام غایب (انتشارات دانشگاه شیکاگو، ۱۹۸۴) بحث شده، ابزار‌های ایدئولوژیکی برای جنبش‌های بعدی فراهم کرد. این پیوستگی در مطالعات ایرانی (JSTOR، جلد ۳۶، شماره ۴، ۲۰۰۳) بررسی شده و نوآوری‌های الهیاتی قرن نوزدهم را به الهیات سیاسی قرن بیستم مرتبط می‌سازد.
 
در مجموع می توان گفت  قرن سیزدهم هجری دوره‌ای تحول‌آفرین برای اندیشه‌های فکری، کلامی و اعتقادی شیعه بود که تحت تأثیر مناقشات داخلی (اصولی-اخباری)، چالش‌های خارجی (استعمار، فعالیت‌های تبلیغی مسیحی) و ظهور فرقه های جدید قرار داشت.  نقش روبه‌رشد علما، چرخش عقل‌گرایانه در الهیات، و زمینه‌سازی برای ایدئولوژی‌های مدرن شیعی را برجسته می‌کنند.