نقش حکمرانی داده در مدیریت شهری؛ بررسی چالش‌ها و پیامدها در ساختار شهرداری‌های ایران
در عصر دیجیتال، داده‌ها به یکی از مهم‌ترین منابع قدرت و تصمیم‌سازی در مدیریت شهری تبدیل شده‌اند. شهرداری‌ها به‌عنوان نهادهای محوری در اداره امور شهر، نیازمند حاکمیت مؤثر بر داده‌ها هستند تا بتوانند شفاف، کارآمد و پاسخ‌گو عمل کنند. سنسورها، اینترنت اشیاء، داده‌های مکانی و دوقلوهای دیجیتال تنها بخشی از فناوری‌هایی هستند که ظرفیت تحول در مدیریت شهری، ارائه خدمات عمومی، و بهبود کیفیت زندگی شهروندان را فراهم می‌سازند. در این میان، آنچه کارآمدی این فناوری‌ها را تضمین می‌کند، نه صرفاً حجم داده‌ها، بلکه حاکمیت مؤثر بر داده‌هاست؛ یعنی مجموعه‌ای از ساختارهای نهادی، فنی، حقوقی و سیاست‌گذاری که چرخه تولید، ذخیره‌سازی، تحلیل، اشتراک‌گذاری و بهره‌برداری از داده‌ها را مدیریت می‌کنند. گزارش اخیر سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) با عنوان «Smart City Data Governance: Challenges and the Way Forward» به بررسی نظام‌مند چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی حاکمیت داده در شهرهای هوشمند می‌پردازد. این گزارش نشان می‌دهد که کیفیت و بهره‌وری پروژه‌های شهر هوشمند به‌شدت وابسته به ساختار حاکمیت داده‌ای آنهاست و ضعف در این حوزه، پروژه‌ها را از مقیاس آزمایشی فراتر نمی‌برد. در این مقاله با تمرکز بر ساختار شهرداری‌های ایران، به بررسی چالش‌های ضعف در حکمرانی داده و پیامدهای آن بر گسترش فساد، کاهش شفافیت، و ناتوانی شورای شهر در ایفای نقش نظارتی می‌پردازد. تجارب شهرهایی مانند وین، سئول، آمستردام، نیویورک و توکیو نیز نشان می‌دهد که موفقیت در پیاده‌سازی شهر هوشمند نیازمند رویکردی با توجه به انسان(و نه ماشین) و مبتنی بر حکمرانی داده‌محور، مشارکت‌بخش و منعطف است. در بسیاری از موارد توجه به توسعه عمرانی بدون توجه به نیازهای انسان باعث میشود شرایط سکونت شهری بدتر شود.
شهرهای هوشمند زمانی تحقق می‌یابند که داده به‌عنوان زیرساخت اصلی تصمیم‌گیری، مدیریت و نظارت در خدمت منافع عمومی قرار گیرد. اما در بسیاری از شهرهای ایران، به‌رغم توسعه برخی سامانه‌های اطلاعاتی، نبود حکمرانی یکپارچه بر داده‌ها موجب شده است که این ظرفیت‌ها به تحقق اهداف منتهی نشوند. شهرداری‌ها از مهم‌ترین نهادهایی هستند که هم منابع مالی گسترده‌ای در اختیار دارند و هم نقش کلیدی در حوزه‌هایی چون ساخت‌وساز، خدمات عمومی و برنامه‌ریزی شهری ایفا می‌کنند. با این حال، عملکرد آن‌ها به‌دلیل ضعف در حکمرانی داده، با چالش‌هایی نظیر فساد ساختاریافته، ناکارآمدی، و نظارت‌ناپذیری مواجه شده است. حکمرانی داده شامل مجموعه‌ای از اصول، سیاست‌ها، فرآیندها و ابزارهایی است که تولید، ذخیره، پردازش، اشتراک‌گذاری و استفاده از داده‌ها را در سطح سازمانی و بین‌سازمانی سامان می‌دهد. در مدیریت شهری، حکمرانی داده می‌تواند:
- زمینه شفافیت عملکرد شهرداری‌ها را فراهم کند؛
- از بروز فسادهای اطلاعاتی جلوگیری کند؛
- امکان نظارت دقیق شورای شهر و نهادهای ناظر را فراهم سازد؛
- و شهروندان را به مشارکت در امور شهری دعوت نماید.
چالش‌های شهرداری‌های ایران در حوزه حکمرانی داده
شهرداری‌های کشور با چالش‌های متعددی در حوزه حکمرانی داده مواجه‌اند:
نبود یکپارچگی میان سامانه‌های درون‌شهرداری: سیستم‌های مالی، شهرسازی، املاک و منابع انسانی اغلب به‌صورت مستقل و با استانداردهای متفاوت طراحی شده‌اند. این عدم یکپارچگی موجب میشود امکان تطبیق اطلاعات میان سامانه‌ها—برای مثال تطابق مجوز ساخت با وضعیت مالکیت یا پرداختی‌های مالی—وجود نداشته باشد؛ و این خلأ زمینه‌ساز فساد، جعل و تبانی میشود.
عدم دسترسی یا گزارش‌گیری شفاف برای شورای شهر: در حال حاضر، شورای شهر به بسیاری از اطلاعات کلیدی دسترسی ندارد یا صرفاً گزارش‌های گزینشی و غیرتحلیلی دریافت می‌کند. این وضعیت باعث شده شوراها در عمل نتوانند بر فرایندهایی چون صدور مجوز، عقد قراردادها یا تخصیص منابع نظارت مؤثری داشته باشند.
نبود سازوکار برخط برای رصد و مقایسه داده‌ها: داشبوردهای مدیریتی که بتوانند داده‌های حیاتی مانند وضعیت پروژه‌ها، حقوق و مزایای کارکنان، مزایده‌ها، مناقصات و اطلاعات کارشناسان رسمی را در لحظه و قابل تحلیل در اختیار ناظران قرار دهند، یا وجود ندارند یا دسترسی عمومی به آن‌ها ممکن نیست. در نتیجه، تصمیمات شهرداری در فضایی مبهم و غیرقابل ارزیابی اتخاذ میشود.
ناشفاف‌بودن گردش داده‌ها در فرایندهای کلیدی: در شهرداری‌ها، مسیر گردش داده‌ها و اسناد اداری در بسیاری موارد مستندسازی نشده است. به‌عنوان مثال، مشخص نیست که یک درخواست تغییر کاربری از چه کانال‌هایی عبور کرده، چه افرادی آن را تأیید کرده‌اند، مدت زمان تایید چقدر بوده است و مستندات تصمیم‌گیری چه بوده است. این امر امکان مداخله غیررسمی و فساد اداری را افزایش می‌دهد.
نبود سیاست داده‌باز و شفافیت اطلاعاتی: در اغلب شهرداری‌ها، هیچ منشور یا سیاست مشخصی برای انتشار عمومی داده‌های غیرمحرمانه وجود ندارد. این فقدان، موجب انحصار اطلاعات، حذف رقابت سالم، و دشواری نظارت رسانه‌ای و مردمی شده است.
چالش‌های ساختاری و نهادی فراتر از شهرداری‌ها (براساس گزارش OECD): در کنار مشکلات داخلی شهرداری‌ها، چالش‌های کلان‌تری نیز وجود دارد که توسط گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) شناسایی شده‌اند:
- کمبود منابع مالی برای توسعه زیرساخت‌های داده‌محور: بسیاری از شهرداری‌ها بودجه‌ای مشخص برای ایجاد، نگهداری و توسعه سامانه‌های هوشمند و داده‌محور ندارند.
- فقدان مدل‌های کسب‌وکار پایدار: نبود الگوهای اقتصادی مشخص برای ارزش‌گذاری، اشتراک‌گذاری و بهره‌برداری از داده‌ها موجب شده سرمایه‌گذاری در این حوزه بازدهی مشخصی نداشته باشد.
- کمبود نیروی انسانی متخصص: مهارت‌های تحلیل داده، معماری داده، امنیت داده و علم داده در ساختار شهرداری‌ها به‌ندرت وجود دارد.
- نبود استانداردهای تعامل‌پذیر و چارچوب‌های مشترک: نبود زبان مشترک میان سازمان‌های شهری و حاکمیتی مانع از یکپارچه‌سازی و تبادل داده مؤثر شده است.
- نگرانی‌های امنیتی و اخلاقی: نبود چارچوب‌های مشخص برای حفاظت از حریم خصوصی شهروندان و استفاده اخلاقی از داده‌ها می‌تواند اعتماد عمومی به سامانه‌های هوشمند را از بین ببرد.
پیامدهای فقدان حکمرانی داده بر نظارت شورا و فساد شهری
در شرایط فقدان حکمرانی داده مؤثر:
- شوراهای شهر ابزار نظارتی کافی برای بررسی عملکرد شهرداری را ندارند؛
- دسترسی نهادهای ناظر به اطلاعات محدود و غیرقابل اعتماد میشود؛
- فرآیندهایی مانند واگذاری پروژه‌ها، انتخاب پیمانکار، فروش املاک و پرداخت پاداش‌ها در فضایی غیرشفاف انجام می‌شوند؛
- و شهروندان عملاً از امکان مشارکت و مطالبه‌گری در امور شهر محروم می‌مانند.
پیشنهادها برای اصلاح ساختار حکمرانی داده در شهرداری‌ها
- تدوین و اجرای سیاست داده‌باز شهری (Municipal Open Data Policy)؛
- ایجاد مرکز داده یکپارچه شهری برای اتصال سامانه‌های کلیدی؛
- توسعه داشبوردهای شفافیت و دسترسی کامل شورای شهر به سامانه‌ها؛
- انتشار عمومی اطلاعات مربوط به منابع انسانی، مناقصات، قراردادها، پروانه‌های ساخت و فروش املاک؛
- و مستندسازی گردش کار اداری و ایجاد امکان ردگیری مراحل تصمیم‌گیری
در نتیجه میتوان گفت شهرداری‌های ایران بدون ساختار حکمرانی داده کارآمد، در برابر فساد اداری، ناکارآمدی اجرایی، و از دست‌رفتن اعتماد عمومی آسیب‌پذیر خواهند بود. بدون دسترسی آزاد و قابل تحلیل به داده‌ها، شورای شهر قادر به ایفای نقش قانونی خود در دفاع از حقوق شهروندان نخواهد بود. تحول در حکمرانی داده، پیش‌شرط تحقق واقعی شهر هوشمند و شفاف در ایران است.
سایت تابناک از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.