نگاهی به جایگاه اقتصادی ـ سیاسی عراق در منطقه و در میان کشورهای عربی

در روز‌های گذشته، خبری به نقل از میدل ایست در برخی رسانه‌های ایران انتشار یافت، مبنی بر این که طبق گزارش مجله CEOWorld ـ که متخصص در زمینه آمار است، عراق در رتبه چهارم جهان عرب در میان تأثیرگذارترین کشور‌های جهان قرار دارد.

موضوع از این حیث جالب توجه است که چه در گذشته و چه در حال حاضر، در میان ۲۲ عضو اتحادیه عرب هیچ گاه نمی‌توان رتبه‌ای پایین‌تر از چهارم برای عراق متصور بود؛ ۲۲ کشوری که غیر از عربستان و امارات و قطر و مصر، هیچ یک از لحاظ اقتصادی یا سیاسی یا اجتماعی یارای رقابت با عراق را ندارند؛ لذا به صرافت افتادم که ببینم دلیل پرداختن نشریه وزینی چون میدل ایست به این موضوع چه می تواند باشد؟!

با یک بررسی ساده مشخص شد که این خبر را نه نشریه میدل ایست بلکه یک سایت خبری فارسی زبان با نام «میدل ایست نیوز» منتشر نموده که اساسا یک سایت اینترنتی عراقی است که به گزینش اخبار مرتبط با عراق و بازنشر آن برای مخاطب فارسی زبان می‌پردازد. تشابه اسمی این سایت با نشریه معروف "میدل ایست"، ناخودآگاه در ذهن مخاطب وزن بالایی به خبر می‌دهد.

در ثانی، پایگاه خبری میدل ایست نیوز این خبر را به نقل از مجله ای با نام CEOWorld منتشر کرده که با مراجعه به وبگاه مجله مذکور، چند و چون موضوع برایم روشن شد.

CEOWorld نشریه درجه دو امریکایی در حوزه کسب و کار است که آمار مختلفی در حوزه اقتصاد منتشر میکند و به تازگی فهرستی از کشور‌های با بیشترین تأثیرگذاری در جهان منتشر کرده که در این فهرست، عراق در رتبه پنجاهم جهان و رتبه چهارم جهان عرب معرفی شده است.

از بی اعتباری این فهرست، همین بس که اسرائیل در رتبه یازدهم و بار دیگر در رتبه بیست و نهم، یعنی دو بار در جدول احصا شده است.

وقتی به متدولوژی این مقایسه در ضمیمه فهرست مراجعه می‌کنید، درمی‌یابید این جدول، نه تنها بر مبنای مؤلفه‌های کمّی قدرت و اثرگذاری بین المللی کشور‌ها امتیازدهی نشده، بلکه هیچ گونه روش کمی و کیفی آکادمیک در این رده بندی به کار نرفته و تنها فرم‌هایی در اختیار ۳۲ هزار تن در یازده کشور مختلف قرار گرفته و از آن‌ها خواسته شده که به کشور‌های مختلف بر حسب میزان اثرگذاری از ۱ تا ۱۰۰ امتیاز داده شود و سپس با یک کار آماری ساده، داده‌های مزبور تجمیع و تحلیل و منجر به خروجی فوق شده است؛ فهرستی که نیجریه را اثرگذارتر از امارات متحده عربی برآورد کرده و بنگلادش را اثرگذارتر از ایران می نمایاند و پرو را از قطر مؤثرتر شناسایی کرده است و اتیوپی را از اوکراین مهمتر معرفی می کند! همینقدر بی اعتبار.

اما صرف‌نظر از عدم اعتبار این خبر و کیفیت نازل تنظیم و انتشار این فهرست، آیا عراق یک کشور تأثیرگذار در جهان عرب است؟ آیا در سال‌های اخیر عراق در مسیر رشد و پیشرفت و ارتقای جایگاه در میان کشور‌های جهان عرب قرار گرفته است؟ از دیدگاه ما پاسخ مثبت است.

عراق با وسعتی بالغ بر ۴۳۷ هزار کیلومتر مربع و جمعیتی جوان، بالغ بر ۴۴ میلیون تن و دارا بودن ذخایر عظیم نفت و گاز و زمین‌های حاصلخیز و نیروی کار ارزان، علیرغم وجود مشکلات دائمی در زمینه امنیت و زیرساخت‌ها و با وجود بیش از ۳۰ سال جنگ و تحریم و کاستی، امروزه به عنوان یکی از کشور‌های رو به رشد و توسعه شناخته می‌شود که بنا به آمار صندوق بین المللی پول در سال‌های گذشته، همواره با نرخ رشد سالیانه ۴ تا ۱۰ درصدی، بیشترین رشد اقتصادی و بیشترین رشد تولید ناخالص داخلی در منطقه خاورمیانه را داشته است.

این کشور با تولید روزانه نزدیک به ۵ میلیون بشکه و صادرات قریب به ۴ میلیون بشکه نفت در روز و نیز با داشتن ظرفیت چشمگیر توریستی، اکنون دارای منابع درآمدی سرشاری شده که می‌تواند آثار مثبت فراوانی بر زندگی مردم و سبک زندگی آن‌ها داشته باشد.

جمعیت بسیار جوان با نرخ رشد جمعیت بالا در کنار طرح‌های توسعه‌ی بلندپروازانه که در این کشور در دست اجراست، نویدبخش آیند‌ه ای بسیار روشن و اقتصادی بسیار پررونق و پویا برای این کشور است.

پروژه‌های بزرگ انبوه سازی مسکن، طرح‌های بزرگ راه سازی اعم از ریلی و جاد‌های و توسعه فرودگاه و جذب ترافیک هوایی بین الملل ـ که از دیرباز بر فراز ایران در جریان بوده و اکنون به آسمان عراق منتقل شده است ـ و از همه مهمتر ابرپروژه بندر فاو، ناظر بی طرف و منصف را به یاد دوران شروع پیشرفت و توسعه امارات متحده عربی می‌اندازد؛ بنابراین، هیچ بعید نیست در آینده نه چندان دور، شاهد ظهور یک دبی جدید در کرانه خلیج فارس باشیم، چون با وجود محاصره ژئوپولتیک ایران و حذف ایران از کریدور‌های مهم بین المللی در منطقه، فاو می تواند در آینده نقش دروازه تجاری اصلی در محور ارتباطی اروپا با شبهه قاره هند، جنوب شرق آسیا و چین را ایفا کند.

در روند پیشرفت و بازسازی بنادر حوزه خلیج فارس، توسعه بندر فاو با برنامه‌ریزی برای ایجاد یکصد اسلکه برای تخلیه و بارگیری انواع کانال آب شیرین کن و احداث پالایشگاه و خط کانتینری از جایگاه ممتاز و منحصر به فردی برخوردار است. این بندر با وسعت ۵۴ کیلومتر مربع در منتها الیه جنوب شرقی استان بصره واقع شده و قرارداد توسعه آن با شرکت ایتالیایی» ایمپرجیلو به ارزش ۶ میلیارد دلار منعقد شده است.

این نقطه استراتژیک، تنها محل اتصال عراق به آب‌های آزاد و رگ حیات این کشور در اقتصاد جهانی است. پس از پایان فاز نخست پروژه فاو، این بندر می تواند سالانه تا چهل میلیون تن بار جابجا کند. بنا بر اطلاعات منتشره در رسانه ها، قرار است بزرگ ترین بندر خلیج فارس یک سال زودتر از زمان اعلام شده، یعنی در سال ۲۰۲۴ افتتاح شود و به بهره برداری برسد و پس از آن به تدریج تا سال ۲۰۳۸ تکمیل شود، تا سالانه بالغ بر چهار میلیارد دلار  نصیب دولت مرکزی در بغداد کند.

بانک جهانی در گزارش ماه ژانویه ۲۰۲۲ خود، بدون احتساب سود حاصل از مناطق صنعتی، فرودگاه‌ها و خط ریلی واقع در آن، اعلام کرد بنا بر پیش‌بینی ها، اقتصاد عراق در سال ۲۰۲۲ با رشد ۷.۳ درصدی بالاترین نرخ رشد را در بین کشور‌های عربی ثبت خواهد کرد و در سال ۲۰۲۳ نیز با حفظ این جایگاه، همچنان در جایگاه اول قرار خواهد داشت.

بانک جهانی در این گزارش می افزاید: پیش‌بینی‌ها حاکی است پس از عراق، اقتصاد مصر با رشد ۵.۵ درصدی و کویت با رشد ۵.۳ درصدی در جایگاه‌های بعدی قرار گیرند و عربستان هم رشد ۴.۹ درصدی را ثبت خواهد کرد.

همچنین بانک جهانی طی گزارش دیگری پیش بینی کرده که عراق با بیشترین رشد تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۲۴ به رتبه دوم در جهان عرب دست یابد و انتظار می‌رود تولید ناخالص داخلی عراق در سال جاری به میزان ۲.۸ درصد رشد کند.

این گزارش می‌افزاید: امید می‌رود که عراق در سال ۲۰۲۴ به رشد ۴.۴ درصدی در تولید داخلی دست یابد و پس از جیبوتی که رشد ۵.۴ درصدی برای آن پیش بینی می‌شود، در رتبه دوم قرار گیرد.

بر اساس آمار‌های منتشره از سوی سازمان ملل، اقتصاد کشور‌های عربی با ثبت نرخ تورم پایین‌تر در سال جاری میلادی و سال آینده، رو به توسعه خواهد بود.

طبق گزارش سازمان ملل، نرخ تورم در این منطقه از ۱۴ درصد در سال ۲۰۲۲ به ۸ درصد در سال ۲۰۲۳ و ۴.۵ درصد در سال ۲۰۲۴ کاهش خواهد یافت. همچنین پیش بینی می شود تولید ناخالص داخلی ۲۲ کشور عربی به طور متوسط ۴.۵ درصد در سال ۲۰۲۳ و ۳.۴ درصد در سال ۲۰۲۴ رشد کند. در میان کشور‌های عربی، عراق با بهره گیری از افزایش قیمت نفت، بیشترین رشد تولید ناخالص داخلی را تجربه خواهد کرد.

بر اساس آخرین داده‌های بانک جهانی از عراق در ماه نوامبر ۲۰۲۲ اقتصاد این کشور در حال احیاست. در حالی که پیش بینی می‌شد، اقتصاد عراق تنها 4 درصد رشد کند، ولی با افزایش تولید نفت و بهبود شرایط پس از همه گیری کرونا، تولید ناخالص داخلی به ۸.۷ درصد در سال ۲۰۲۲ افزایش پیدا کرد. همچنین پیش بینی می‌شود این کشور در سال جاری میلادی بتواند به رشد ۹.۳ درصدی در تولید ناخالص داخلی دست یابد.

قیمت‌های بالا و مداوم نفت تضمین کننده این چشم انداز اقتصادی برای عراق است، لکن انتظار می رود که این رشد از سال ۲۰۲۴ و در میان مدت به تدریج کاهشی شود، چون تولید نفت به جهت کاهش تقاضای جهانی محدودتر خواهد شد. به علاوه، وابستگی عراق به نفت و حرکت اقتصاد جهانی به سمت حذف سوخت‌های فسیلی و کاهش استفاده از نفت، اقتصاد این کشور را در معرض آسیب پذیر قرار می‌دهد و مخاطرات اقتصادی عراق با تشدید تغییرات آب و هوایی و افزایش دما و تشدید کم آبی به تدریج بیشتر می‌شود. هم اکنون دولت عراق با درآمد‌های بی سابقه نفتی، فرصتی منحصر به فرد برای رسیدگی به چالش‌های ساختاری و آب وهوایی دارد تا بتواند اقتصاد خود را پایدار کند.

مهدی کرمی پور مقدم، تحلیلگر اقتصادی - مدرس دانشگاه، دبیرکل سابق اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق