ترکیه رقیب قطار اکو است یا شریک؟

در 21 دسامبر 2020 میدل ایست مانیتور(MIDDLE EAST MONITOR) به نقل از مقامات ترکیه ازجمله وزیر حمل‌ونقل این کشور، خبر از شروع به کار قطار (ITI) استانبول، تهران، اسلام‌آباد در اوایل سال 2021 داد. مسیر ریل این پروژه مجموعاً 6500 کیلومتر مسافت را طی می‌کند. که 2600 کیلومتر آن در ایران، 1950 کیلومتر در ترکیه و 1990 کیلومتر در خاک پاکستان است.

این پروژه طی توافقی سه‌جانبه در قالب قطار کانیتربر«اکو» در سال 2009 راه‌اندازی و سپس در سال 2011 متوقف‌شده است، اکنون سه کشور تمایل خود برای راه‌اندازی مجدد آن را ابراز داشته‌اند و اخبار حاکی از شروع به کار مجدد این قطار طی یک ماه آینده است. سخنگوی وزارت خارجه پاکستان نیز مانند مسئولان ترکیه خبر از شروع به کار این قطار در اوایل سال نو میلادی داده است.

اظهارنظر سفیر جمهوری اسلامی ایران در مردادماه سال جاری درباره راه‌اندازی مجدد قطار باری اکو و تأکید ایشان بر لزوم استفاده از این قابلیت برای ارتقای همکاری تهران، اسلام‌آباد و پکن، نشان از یک تمایل مشترک میان جمهوری اسلامی ایران و پاکستان برای اتصال ریلی دو کشور و ایجاد یک حلقه دیگر به زنجیره سی پک است. در اظهارات مقامات پاکستان ایجاد راه‌آهن بین بندرهای «گوادر» و «چابهار» نیز دیده می‌شود. بازگشایی و ایجاد سازوکارها و زیرساخت‌های مناسب برای استفاده از ارتباط ریلی میان جمهوری اسلامی ایران، پاکستان، چین و ترکیه برای همه طرف‌ها دارای مزیت‌های نسبی و افزایش توان اقتصادی به همراه دارد. این روزها بحث شروع به کار مسیر ریلی دیگری از طریق ترکیه به چین مطرح است، مقایسه مسیر این قطار با مسیر قطار اکو برای دسترسی به چین می‌تواند گویای بخشی از مزیت‌های نسبی درزمینهٔ همکاری چهار کشور باشد.

قطار اکو برای رسیدن به خاک چین از طریق «کاشغر» در چین نیاز به گذشتن از خاک سه کشور ترکیه، ایران و پاکستان دارد که زمینه‌های همکاری آن‌ها در قالب پیمان‌های سه‌جانبه سابقه طولانی دارد و به همین دلیل دارای زیرساخت‌های مناسبی است. در مسیر دیگر، قطاری که از ترکیه راهی چین شده است برای رسیدن به این کشور پس از طی کردن 8693 کیلومتر به مقصد خود در چین می‌رسد. در طول این مسیر نیازمند عبور از تونل زیردریایی «مرمره» و درمجموع 2323 کیلومتر در خاک ترکیه است، پس‌ازآن 220کیلومتر در خاک گرجستان، 430کیلومتر در خاک آذربایجان ادامه مسیر می‌دهد. پس‌ازآن توسط کشتی 420کیلومتر در دریای خزر راه خود را ادامه می‌دهد و سپس 3200کیلومتر در خاک قزاقستان حرکت می‌کند و درنهایت 2100 کیلومتر در خاک چین طی می‌کند تا به مقصد نهایی خود برسد.

اگرچه دو مسیر فوق تنها مسیرهای دسترسی ریلی چین به اروپا نیست اما مسیر قطار «اکو» به‌واسطه حضور پاکستآن‌که یک شریک راهبردی برای چین است، حائز اهمیت است. در کنار مسائل اقتصادی ایجاد پیوندهای اقتصادی و راهبردی میان جمهوری اسلامی ایران و پاکستان در کنار چین می‌تواند حضور هند در شرق ایران را کاهش دهد، حضور هند در چابهار و پروژه‌های ریلی منطقه سیستان و بلوچستان ایران، طی سال‌های گذشته همواره باعث نگرانی پاکستان و البته چین بوده است. رقابت‌های چین و پاکستان با هند در افغانستان نیز می‌تواند با ارتباطی که می‌تواند بین خطوط ریلی ایران، پاکستان، افغانستان و ترکیه صورت گیرد. با توجه به راه‌اندازی خط ریلی خواف-هرات و از طرفی خط ریلی چین به «حیرتان» در شمال افغانستان نوید باز شدن دو مسیر جدید برای دسترسی چین به بازارهای ایران، افغانستان، ترکیه و اروپا را بدهد.

اگر اتصال به چین را یک بخش از پروژه محسوب و افغانستان را بخش دیگری از آن در نظر بگیرم، خواهیم دید با توجه به راه‌اندازی راه‌آهن خواف-هرات امکان انتقال کالا از افغانستان به ترکیه و بالعکس فراهم است و می‌تواند از زیرساخت‌های موجود برای قطار «اکو» بهره‌مند شود.

یک نگاه کلی به طرح سی پک در پاکستان به مسیر آن‌که از «کاشغر» در استان «سین‌کیانگ» چین آغاز و به بندر«گوادر» در نزدیکی مرز ایران منتهی می‌شود. تمامی ایالت بلوچستان را طی می‌کند و از شمال ایالات‌ «سند» و «پنجاب» عبور می‌کند و در ناحیه مرزی از منطقه «کشمیرآزاد» عبور می‌کند. پروژه‌های مربوط به این ابتکار کلی می‌تواند از امکان حضور راه‌آهن «اکو» بهره‌مند شود.

درنهایت می‌توان با اطمینان به این نکته اشاره کرد با توجه به حجم نیاز چین به راه‌های ارتباطی متنوع و کارکرد مسیر قطار تازه راه‌اندازی شده ترکیه، این پروژه نقش رقیب برای قطار «اکو» را ندارد و اهمیت راهبردی قطار «اکو» همچنان پابرجا است. اهمیت این مسیر ارتباطی برای پاکستان و چین در کنار مزایای اقتصادی و ارتباطی در نقش آن بر موازنه منطقه‌ای این کشورها با هند است.

* کارشناسی ارشد مطالعات منطقه ای