آدم هنگام تناول میوه ممنوعه هنوز پیامبر نشده بود/شیطان قسم خورد خیرخواه است!

به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، قرآن کریم که سراسر روشنایی، دانش و حکمت بوده و شفابخش روحِ بشرِ نیازمند به معنویت بوده و درس های بسیاری را بر انسان ها  در همه عصرها و مصرها عرضه می نماید، برای اندرز بشر از روش هایی از جمله بهره گیری از شیوه داستان سرایی (داستان هایی حق و واقعی از گذشتگان) بهره جسته که این روش، اثر فراوانی بر نفوس شنوندگان برجای نهاده و آنان را به اندیشه فرا می خواند.

در برخی از آیات، خداوند بلند مرتبه با اشاره به رویدادهای زمان پیامبرانِ پیشین(ع)، خاتم پیامبران(ص) را تسلی داده و او را به شکیبایی دعوت می فرماید؛ از جمله در آیه ای چنین فرمان می دهد: فَاصبِر کَمَا صَبَرَ أولُوالعَزمِ مِنَ الرُّسُلِ.( أحقاف، آیه 35). (صبر پیشه کن همانگونه که اولو العزم از میان فرستادگان نیز شکیبایی کردند).

خداوند در این آیه با اشاره به زندگیِ پیامبرانِ دارای عزم و دین جهانی، خاتم پیامبران(ص) را نیز به شکیبایی دعوت می کند و از او می خواهد آزار بزرگان و جباران قریش، او را از مسیر دعوت به سوی خداوند، باز ندارد. به دیگر سخن، نوح(ع) بر آزار طولانی مدت قومش صبر و استقامت نمود، ابراهیم(ع) نیز بر آزار نمرود (و امتحانهای دشواری همچون افتادن در آتش، دستور برای ذبح فرزند و ...) صبر نمود، یعقوب(ع) در دوری فرزندِ محبوبش یوسف(ع) صبوری کرد، ایوب(ع) نیز از رنج های بی شماری که در زندگی اش با آن مواجه بود، موسی(ع) بر نادانی و لجاجت قومش و ... همگی صبر و شکیبایی کرده و از راه و مسیر خود بازنگشتند. 

پس سزاوار است شما نیز که رسولِ خاتم(ص) هستید و در مسیر پیامبران گذشته گام برمی دارید، مسیر جانکاه و دشوار دعوت به سوی خدا و گسترش فضیلت های اخلاقی و انسانی در دو بخش فردی و اجتماعی را بر جان خود هموار سازید و بکوشید در این مسیر که همان راه و دینی است که خداوند بر بندگانش برگزیده، استوار باشید و دشواری ها و ناملایمات، شما را از این مسیر و اداره راه در آن باز ندارد؛ همان طور که پیامبران امت های گذشته چنین کردند و ماموریت خود را به بهترین شکل ممکن به انجام رسانده و در خیرخواهی برای امت هایشان کوتاهی نکردند.

در قرآن کریم حکایت ها و داستان هایی از امت ها و رسولان گذشته طرح کرده که تامل بر آن، درس های بسیاری برای انسان به همراه دارد. از جمله، داستان آدم(ع) ابوالبشر و همسرش حوا که در این بخش، به اختصار به آن اشاره می گردد:

هنگامی که خداوند بلند مرتبه اراده فرمود انسان را خلق کند، از خاک زمین آدم(ع) را آفرید و بر او روح دمید و مدتی در بهشت او را سکونت داد. قرآن کریم تصریح کرده فرشتگان از آفرینش انسان استقبال نکرده و به خداوند گفتند: آیا کسی را در زمین قرار می دهی که فساد نموده و خون ریزی کند؟ در حالی که ستایش تو را تسبیح گفته و تو را تقدیس می کنیم (عبادت می کنیم). خداوند بلند مرتبه نیز در جواب اعتراضشان فرمود: من چیزی می دانم که شما نمی دانید. پس از خلقت آدم(ع) نیز فرشتگان را دستور داد به او سجده کرده تا مقام و جایگاه والای انسان به عنوان خلیفه و جانشین خداوند بر همگان روشن گردد. (سوره بقره، آیات 34- 30).

پس از آنکه آدم(ع) و حوا آفریده شدند، مدتی را در بهشت می زیستند و اجازه داشتند از همه میوه های آن تناول کنند، جز یک درخت که میوه آن، ممنوع بوده است. اما شیطان آنان را وسوسه کرد و سوگند خورد من خیرخواه شما هستم و اگر از این درخت بخورید، فرشته خواهید شد و عُمری جاویدان می یابید. آنان نیز فریب خورده و پس از تناول میوه آن درخت، از بهشت رانده شدند و به شدت پشیمان گردیدند و به خدا عرض کردند: پروردگارمان، ما به خودمان ستم کردیم و اگر ما را نبخشی و بر ما رَحم نیاوری، حتما از زیانکاران خواهیم بود. (سوره أعراف، آیات 23- 19).

در عهد عتیق نیز چنین آمده است: خداوند به آدم(ع) امر فرمود: "هر آنچه از درختان بهشت را که می خواهی، بخور و استفاده کن و بپرهیز از اینکه به درخت دانش و معرفت نزدیک شوی؛ چرا که اگر آن را بخوری، خواهی مُرد". خداوند همچنین برای آدم(ع)، همسری آفرید که به روایت تورات، "او را در خوابی عمیق فرو بُرد و از دنده ای از دنده های او، زنی را آفرید". (الکتاب المقدس، سِفر التکوین، ص3). 

روایت تورات در خصوص آفرینش آدم و حوا، شباهت بسیاری به آیات قرآن کریم در این باره دارد؛ اما اختلاف هایی هم یافت می شود که در این گونه اختلاف ها، سخن قرآن بر تورات ترجیح دارد؛ چرا که از هر گونه تحریف و تغییری از سوی بشر، مُبرا بوده و سخنِ تغییر ناپذیرِ خداوند جهانیان است. (این که بهشتِ برین الهی بوده و یا باغی از باغهای دنیا، میان مورخان و مفسران اختلافی است؛ به نظر می رسد آدم«ع» و همسرش حوا در بهشتِ بَرین جایی که خداوند به بندگان صالحش وعده فرموده، جای داشتند و پس از اخراج از آن، به زمین هبوط نموده و پایین آمدند؛ این دیدگاه، به ظاهرِ آیاتِ قرآن نزدیک تر است).

بدین ترتیب خلقت انسانِ هوشمند، با حضرت آدم(ع) و همسرش حوا آغاز می گردد؛ این رویداد مهم که در حقیقت سرآغاز انسانِ توانمند (به عنوان خلیفه و جانشین خداوند بر زمین) به شمار می رود، مورد عنایت ویژه متون دینی بوده و در قرآن کریم (به عنوان آخرین کتاب آسمانی و سخنِ تحریف ناپذیر خداوند) و تورات به رویداد آفرینش انسان از آدم و حوا و نیز امتحان خداوند از وی و همسرش و مردود شدن او در این امتحان، اشاره شده و سرآغاز بسیاری از کُتَب تاریخی، با استناد به آیات قرآن و گفته های تورات گردیده و تاریخ بشر از این زمان، به نگارش درآمده است.

لازم به یادآوری است هنگامی که آدم از درختی که برایش ممنوع شده بود تناول کرد، هنوز پیامبر نبود و به مقام نبوت دست نیافته بود؛ در آن هنگام، نافرمانی را به انجام رساند و نتیجه آن نیز بیرون رانده شدن او و همسرش از بهشت بوده است. سپس توبه کرد و خدا او را به مقام پیامبری رساند. خطای آدم«ع» با مقامِ عصمت پیامبران«ع» منافاتی ندارد؛ چرا که در هنگامی این خطا را انجام داد که هنوز تکلیف و شریعتی از جانب پروردگار وضع نگردیده بود. اما انجام آن، نتیجه اندوهباری برای او و همسرش به همراه داشت و باعث گردید برای همیشه از بهشت خارج شده و به زمین کوچ نماید). (تنزیه الأنبیاء، ص67).

پس از آنکه حضرت آدم ابوالبشر(ع) از امتحان الهی در بهشت سربلند بیرون نیامد، از آنجا اخراج شد و به زمین فرود آمد. او از دوریِ بهشت می گریست و از پروردگار جهانیان درخواست عفو و بخشش می نمود. در روایت آمده است: آدم(ع) به خداوند عرض نمود: پروردگارا، به حقِ محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) توبه مرا پذیرا باش. خداوند به او وحی نمود: ای آدم، چه کسی محمد(ص) را به تو شناساند؟ گفت: هنگامی که مرا آفریدی، سرم را بلند کرده و دیدم در عرش نوشته شده است: محمد رسول الله، علیٌ أمیر المؤمنین. (در نقل دیگری آمده است: هنگامی که مرا آفریدی، سرم را بلند کردم و دیدم در عرش نوشته شده است: لا إله إلا الله، محمد رسول الله؛ پس دانستم کسی دارای جایگاهی بالاتر از کسی نیست که نام او را کنار نام خود قرار دادی. خداوند نیز وحی نمود: ای آدم، او واپسین پیامبر از نسل و فرزندان توست؛ اگر محمد نبود، تو را نمی آفریدم). (قصص الأنبیاء، ص51).

در حدیث دیگری آمده است: هنگامی که فرزندان و نوادگان آدم(ع) فراوان شدند، نزد او سخن می گفتند و او خاموش بود. گفتند: پدر، چرا سخنی نمی گویی؟ گفت: فرزندانم، خداوند بلند مرتبه هنگامی که مرا از نزد خویش (بهشت برین که مخصوص بندگان شایسته است) راند، از من عهد گرفت و فرمود: سُخنت را اندک کن تا به همنشینی من (در بهشت که محل خشنودی خداست) بازگردی. (همان، ص48).

می توان خروج آدم(ع) و همسرش حوا از بهشت را نخستین تراژدی توصیف کرد که در جهانِ بشریت روی داده است. این رخداد، در ادیان آسمانی و نیز در شعر و ادب پارسی از جایگاه مهمی برخوردار بوده و مورد عنایت نویسندگان از فرهنگ های گوناگون بوده است. (به گفته برخی مورخان، آدم(ع) پس از خروج از بهشت به سرزمین سِرَندیب در هند فرود می آید). (أخبار الدول و آثار الأول، ج1 ص49)

از امیر مومنان علی بن ابی طالب(ع) روایت شده است: (پس از خروج آدم«ع» از بهشت)، جبرئیل بر او فرود آمد و گفت: ای آدم، من مامورم تا سه چیز را به تو عرضه نمایم تا یکی را انتخاب کنی. یکی از آن سه چیز را برگزین و دو تای دیگر را رها کن. آدم(ع) گفت: ای جبرئیل، آن سه چیست؟ فرشته وحی گفت: خرد، حیا و دین داری. آدم(ع) عرض کرد: من خرد و عقل را انتخاب می کنم. جبرئیل به حیا و دین داری گفت: برگردید. اما آن دو گفتند: ای جبرئیل، ما ماموریت داریم همراه با عقل و خرد باشیم؛ هر کجا که باشد. (شرم و دین داری، از لوازم خردورزی بوده و از آن، جدا نمی شوند. بدون عقل، حیا و دین داری نیز تحقق نمی یابد). آنگاه جبرئیل گفت: خود دانید؛ آنگاه فرشته وحی به آسمان رفت. (الکافی (الأصول)، ج1 ص11- 10).

به هر روی، زندگی انسانِ هوشمند در کره زمین، با آدم(ع) و حوا آغاز می گردد و آدم(ع) نخستین پیامبر الهی نیز بوده و انسان های امروزی از نسل او به شمار می روند. در ادبیات شیرین پارسی نیز به حکایت آفرینش و زندگی او از جمله داستان خروجش از بهشت و سکونتش در زمین اشاره گردیده است؛ از جمله حافظ شیرازی می گوید:

فاش می گویم و از گفته خود دلشادم/ بنده عشقم و از هر دو جهان آزادم
طایر گُلشنِ قُدسم چه دَهَم شرحِ فِراق؟/ که در این دامگَه حادثه چون افتادم
من مَلَک بودم و فردوس بَرین جایَم بود/ آدم آورد در این دیرِ خراب آبادم ...

محمد جواد گودینی نویسنده، مترجم و استاد دانشگاه

***

فهرست منابع: 

1- قرآن کریم
2- الکتاب المقدس (کتاب الحیاة)، (عربی و انگلیسی) بریتانیا 1999
3- ابن حِمیَر، علی بن أحمد، تنزیه الأنبیاء، دمشق، دار الفکر
4- راوندی، قطب الدین هبة الله، قصص الأنبیاء، مجمع البحوث الاسلامیة 1409ق
5- قِرمانی، أحمد بن یوسف، أخبار الدول و آثار الأول، عالم الکتاب 1992
6- کلینی رازی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی (الأصول)، دار الکتب الاسلامیة 1363