آیا پایتخت باید عوض شود؟

طرح انتقال پایتخت در تمام دولت‌ها مطرح بوده و بحث‌های زیادی پیرامون آن بین مقامات، مدیران و کارشناسان به راه انداخته اما به دلیل مشکلات، ناتوانی‌ها و ملاحظاتی که این جابجایی داشته، تا کنون این طرح اجرایی نشده است.

به گزارش تابناک به نقل از ایران جیب؛ هزینه بسیار سنگین چنین اقدامی همواره به عنوان مهمترین عامل اجرایی نشدن این طرح مطرح بوده است. مشخص نیست هدف از طرح این جابجایی در شرایطی که ایران در ماه‌های اخیر با بحران‌ تامین انرژی روبرو بوده و زیر فشار تحریم‌های بین‌المللی با مشکلات مالی جدی دست به گریبان است، چیست.

با این حال، طرفداران این جابجایی می‌گویند که بحران‌های زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی موجود در تهران، ضرورت انجام اقداماتی اساسی را بیش از پیش روشن‌ کرده است.

مخالفان نیز با توجه به بحران‌های متعدد پیش روی دولت و ناکارآمدی آن در اجرای طرح‌های عمرانی بسیار کوچکتر، اعلام تغییر پایتخت را «غلط» توصیف می‌کنند.

مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم هم از همان ابتدای کار، بارها بر ضرورت انتقال پایتخت به جای دیگر تاکید کرده است.

آیا پایتخت باید عوض شود؟

تهران یک کلان‌شهر است که بیش از ۹ میلیون نفر را در خود جای داده است. هرچند برخی کارشناسان معتقدند که به دلیل تردد روزانه افراد ساکن شهرهای اطراف تهران و مراجعه‌کننده از استان‌های دیگر، جمعیت پایتخت در طول روز به نزدیک پانزده میلیون نفر می‌رسد.

این افزایش ناگهانی جمعیت روزانه فشار زیادی بر زیرساخت‌های شهری، حمل‌ونقل، و به ویژه منابع حیاتی مانند آب و برق وارد می‌کند.

رئیس جمهور مهم‌ترین چالش تهران را آب دانسته است. میزان آلودگی هوا در تهران به طور مداوم از حد مجاز جهانی فراتر می‌رود و این مسئله سلامت عمومی را تهدید می‌کند.

همچنین تهران در مسیر گسل زلزله قرار دارد و کارشناسان همواره در این باره هشدار می‌دهند.

علاوه بر چالش‌های زیست‌محیطی، تراکم بیش از حد جمعیت در تهران، مشکلات جدی در حوزه حمل‌ونقل عمومی، ترافیک سنگین آلودگی هوا ایجاد کرده است.

مسائل اقتصادی نیز به شدت به تراکم بیش از حد جمعیت در تهران مرتبط است. طبق تحقیقی که فصلنامه ژئوپلیتیک منتشر کرده، ۲۳ درصد تولید ناخالص داخلی ایران به تهران مربوط می‌شود. این تمرکز اقتصادی در یک منطقه واحد، ریسک‌های بزرگی را برای کل این کشور به همراه دارد؛ به‌طوری که وقوع بحران‌های طبیعی مانند زلزله، یا بحران‌های اقتصادی می‌تواند تبعات گسترده‌تری برای همه این کشور داشته باشد.

این تراکم نیروی انسانی در تهران، سبب تمرکز اداری و دیوان‌سالاری (بروکراسی) پیچیده در این شهر شده است و روند خدمات‌رسانی دولتی را کندتر و ناکارآمدتر کرده است.

علی مدنی‌پور استاد طراحی شهری دانشگاه نیوکاسل انگلستان، تغییر پایتخت را راه حل نمی‌داند. او می‌گوید: «بسیاری از مشکلات شهر تهران مانند کمبود و گرانی مسکن، مشکل حمل و نقل، آلودگی هوا، نابرابری اجتماعی و مشکلات اقتصادی بزرگ و کوچک مشابه مشکلات سایر کلان‌شهرهای دنیاست. علاوه بر این در دیگر مناطق ایران هم مشکلاتی از این دست وجود دارد. بنابراین سوال اساسی این است که آیا با گزینش پایتختی جدید، مشکلات پایتخت قدیم حل خواهد شد؟ در ترکیه پایتخت از استانبول به آنکارا رفت، ولی تمام مشکلات کلان‌شهری استانبول باقی ماند و بیشتر هم شد. اگر دولت از تهران برود، شهری با میلیون‌ها شهروند و مشکلات حل نشده باقی می‌ماند. در واقع منابع مالی و نیروهای انسانی از پایتخت قدیم دور شده و سبب بحرانی بزرگتر می‌شود.»

او در ادامه می‌افزاید: «سایر کلان‌شهرهای دنیا مجبورند برای حل مشکلات خود به دنبال راه چاره باشند و توانسته‌اند بخشی از مشکلات را حل کنند. دولت ایران هم باید به جای افزودن به مشکلات قبلی، راه حل مناسبی برای کم کردن مشکلات تهران پیدا کند.»

در همین حال بعضی از مطالعات انجام شده در داخل ایران انتقال پایتخت به مکران را پر خطر و ناشدنی ارزیابی کرده‌اند. کارشناسان از جمله به نگرانی‌های امنیتی ناشی از حضور نظامی آمریکا در آب‌های خلیج فارس، نزدیکی به مرزهای پاکستان و افغانستان و نا‌امنی در منطقه اشاره کرده‌اند. عدم وجود زیرساخت‌های مناسب و کم‌آبی هم مشکلات دیگر این طرح عنوان شده است.

در مقابل، اغلب موافقان انتقال پایتخت نگاه محیط زیستی و طبیعی به این جابجایی دارند.

مهدی زارع، رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله و استاد گروه زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، شهریور ۱۴۰۳ به روزنامه اعتماد گفت: «به دلایلی از جمله خطر زمین‌لرزه، آلودگی شدید هوا، ازدحام جمعیت و آسیب‌پذیری شهر در برابر سوانح گوناگون، راه چاره‌ای جز تغییر پایتخت نمانده است چرا که وضعیت گسل تهران همواره بحرانی است.»

او تاکید دارد: «علاوه بر موضوع زلزله، باید به مسئله آب و محیط زیست تهران هم توجه کرد.»

چرا جنوب؟

در روزهای اخیر محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور و فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت از لزوم تغییر پایتخت سخن گفته‌اند. آن‌ها از منطقه مکران نام بردند اما به نقطه مشخصی در این ناحیه اشاره نکردند.

آقای عارف با اشاره به اینکه «یکی از نقاطی که به صورت جدی مطرح است، مکران است» گفته بود: «این منطقه جای مناسبی است و محدودیتی هم ندارد. مراکز دیگری هم برای انتقال پایتخت در گذشته مطرح بود اما هر کدام محدودیت‌های خاص خود را داشتند، مثلا مشکل تامین آب داشتند یا گرفتار سایر مسائل حاشیه‌ای بودند.»

خانم مهاجرانی نیز با اشاره به اینکه «جایی که در نظر است منطقه مکران است» درباره اقدامات انجام شده برای تغییر پایتخت گفت: «دو شورا تشکیل شده است که یکی مشکلات پایتخت را "احصا" می‌کند و دیگری درباره "اقتصاد دریامحور" کار می‌کند و ظرفیت‌هایی را که در منطقه مکران نیاز است بررسی می‌کند.» او نگفته که اعضای این شوراها چه کسانی هستند و زیر نظر چه نهادی فعالیت می‌کنند.

مسعود پزشکیان در شهریور امسال گفته بود: «چاره‌ای نداریم جز اینکه مرکزیت اقتصادی و سیاسی کشور را به جنوب و نزدیک دریا منتقل کنیم.»

رئیس‌جمهور در بازدید از قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا سپاه پاسداران گفته بود: «اینکه بخواهیم همچنان منابع اولیه را از جنوب کشور و دریا به مرکز بیاوریم و تبدیل به محصول کنیم و دوباره برای صادرات به جنوب بفرستیم، به شدت توان رقابت ما را مستهلک کرده و کاهش می‌دهد.»

مکران کجاست؟

مَکُران نام منطقه جغرافیایی بین ناحیه بین کرمان تا رود سند در دوران پس از اسلام است. در بسیاری از متون تاریخی دریای عمان هم به نام دریای مکران شناخته می‌شده است.

این منطقه در دوره‌های مختلف تاریخی دارای حکومت‌های خودمختاری بوده که بخشی از قلمرو ایران به حساب می‌آمدند.

در شعر «رزم کاووس با شاه هاوران» سروده فردوسی هم از «مکران» یاد شده است.

در قرن هیجدهم میلادی بیشتر این منطقه به مستعمرات امپراطوری بریتانیا در هند ملحق شد که پس از استقلال هند در سال ۱۹۴۸ به پاکستان پیوست. منطقه‌ای که اکنون شامل گوادر، کیچ و پنجگور است.

در ایران و در دومین تقسیمات کشوری پس از تصویب قانون ایالات و ولایات در مجلس شورای ملی در سال ۱۳۱۶ استانی به نام مکران ایجاد شد که شامل بم، بشاگرد، جاسک، میناب و زابل بود اما پس از تنها سه ماه و با تقسیمات جدید کشوری و ایجاد ده استان، این منطقه جزیی از استان هشتم شامل شهرهای کرمان، بندرعباس، خاش و زابل به مرکزیت کرمان شد. در سال ۱۳۳۶ این منطقه در استان تازه تاسیس سیستان و بلوچستان به مرکزیت زاهدان قرار گرفت.

سواحل مکران ایران از بلوچستان پاکستان در غرب تا هرمزگان به طول ۹۰۰ کیلومتر امتداد دارد و یک منطقه مهم استراتژیک در جنوب شرقی ایران است. این منطقه به دریای عمان و اقیانوس هند متصل است و بندر چابهار، تنها بندر اقیانوسی ایران، در آن قرار دارد.

مکران دارای ذخایر نفت و گاز است و به دلیل مجاورت با آب‌های آزاد بین‌المللی و قرار داشتن در خارج از منطقه پرتنش خلیج فارس از اهمیت و جایگاه ژئوپلتیک ویژه‌ای برخوردار است.

گزینه‌های قبلی تغییر پایتخت 

بیشتر دولت‌ها به فکر انتقال پایتخت از تهران بوده‌اند. برای اولین بار در دولت میرحسین موسوی چند نقطه از جمله اطراف شهر تفرش مکان‌یابی شد، ولی به علت ناتوانی مالی دولت و دلایل فنی مختلف متوقف شد.

سپس در دوره ریاست‌جمهوری اکبر هاشمی‌رفسنجانی در سال ۱۳۶۸ این موضوع باز هم مطرح شد اما در نهایت به سمت ساماندهی تهران سوق داده شد. در دولت محمود احمدی‌نژاد هم این موضوع بررسی شد. در دی ماه ۱۳۹۲، مجلس شورای اسلامی موضوع انتقال پایتخت سیاسی و اداری تهران به مکانی دیگر را تصویب کرد، اما حسن روحانی، با این طرح مخالفت کرد و اظهار داشت که باید نظر نهایی را رهبر معظم انقلاب اعلام کند.

مرتضی تمدن، استاندار تهران در سال ۱۳۹۲ گفته بود که قرار است که پایتخت اداری به شهر پرند در ۶۶ کیلومتری تهران منتقل شود. او تاکید کرده بود: «مکان‌یابی جهت انتقال وزارتخانه‌ها به شهرجدید پرند انجام شده و ۴۰۰‌ هکتار زمین در پرند برای انتقال و ایجاد پایتخت اداری دیده شده است.»

در نهایت و در سال ۱۳۹۴، طرح نهایی جابجایی انتقال پایتخت تصویب شد و به صورت قانون درآمد.

دنیای اقتصاد در سال ۱۳۹۹ به نقل از یک کارشناس نوشت: «انتخاب نقطه بهینه برای پایتخت جدید شامل هفت شرط اصلی است: اقلیم، منابع آب، زلزله، ایمنی، امنیت، تراکم جمعیت پایین، و پتانسیل محیطی. طبق این مطالعات، سه دسته شهرها بر اساس فاصله از مرزهای کشور بررسی شده‌اند. شهر همدان به دلیل مرکزیت و امنیت نسبی بهترین گزینه است، اما همچنان مشکلات تأمین آب وجود دارد. همچنین، شهرهایی مانند ساوه و شمال اراک به دلیل مشکلات زلزله و آب‌ و‌هوا رد شده‌اند.»

تغییر پایتخت‌ها در دیگر نقاط جهان

در سده‌های اخیر، حدود ۷۷ کشور مانند برزیل، مالزی و قزاقستان پایتخت خود را تغییر داده‌اند اما چگونگی اجرا و نتیجه این جابجایی‌ها مورد تردید و سوال بسیاری از کارشناسان شهرسازی و محیط زیستی است.

در آخرین مورد از انتقال پایتخت در جهان می توان به هزینه جابجایی پایتخت در اندونزی اشاره کرد که حدود ۳۰ میلیارد دلار برآورد شده است.

جاکارتا پایتخت فعلی اندونزی در حال غرق شدن است آن هم سریع‌تر از هر شهر دیگری در جهان. تاکنون ۴۰ درصد این شهر زیر آب رفته است.

به همین دلیل، دولت اندونزی در حال ساخت یک پایتخت جدید به نام نوسانتارا است. پایتخت جدید در ۱۲ هزار کیلومتری جاکارتا در جزیره بورنئو واقع است. با وجود پیشرفت، تردیدهایی درباره توسعه پایدار این پروژه بزرگ و بلندپروازانه باقی مانده است.

ساخت کل شهر ۳۳ میلیارد دلار هزینه خواهد داشت و دولت تعهد کرده که یک پنجم این مبلغ را پرداخت کند. اما دولت اندونزی برای جذب باقی هزینه‌ها از طریق سرمایه‌گذاری خصوصی و خارجی با مشکل رو به روست.

طرفداران محیط زیست نیز از زمان اعلام پروژه نگرانی‌هایی را درباره آن بیان کرده‌اند. آن‌ها نگران هستند که ساخت شهر محیط‌زیست را تخریب کرده و زیستگاه حیوانات در خطر انقراض را کوچک‌تر کند.