اعيان سازي: پديده اي نوين در بافت هاي فرسوده

اعيان سازي - به معناي جايگزيني گروه هاي كم درآمد به وسيله ساكنان در گروه هاي درآمدي متوسط و بالا– پديده اي است كه پيامد ناخواسته و در بيشتر موارد مجموعه فعاليت هايي است كه به منظور اصلاح و بهبود مسكن و محيط مسكوني و تغيير واحدهاي همسايگي در نواحي مختلف يك شهر از جمله نواحي مركزي شهرها، چه توسط بخش عمومي و مبتني بر فرآيندهاي برنامه ريزي شده، چه ناشي از فعاليت هاي كنترل نشده سوداگران زمين و ساختمان انجام مي شد. مبتني بر تجربيات جهاني به ويژه در كشورهاي بيشتر توسعه يافته، گشودن مشكلات نواحي فرسوده شهرهاي بزرگ به طور عمده شامل سياست هاي مداخله مستقيم سازوكارهاي بخش عمومي، چه مستقيم و چه از طريق مشاركت با مردم و افراد ساكن در چنين محله هاي فرسوده اي است. در سياست مداخله مستقيم: دولت به نوسازي شهري، ايجاد واحدهاي مسكوني ارزان قيمت و اعطاي وام هاي ساخت مسكن مي پردازد. در كشورهاي بيشتر توسعه يافته اين گونه فعاليت هاي رويارويي با فرسودگي شهري كه با برنامه ريزي قبلي صورت مي پذيرد در مواردي منجر به بروز پديده اعيان سازي شده است و پاسخ هايي را در قلمرو برنامه ريزي نيز دريافت كرده اند.

    از سوي ديگر در برخي كشورهاي كمتر توسعه يافته، نوسازي شهري بدون برنامه ريزي قبلي و تحت تاثير فعاليت هاي سوداگران زمين قرار گرفته و آنها هستند كه بر اين موضوع اثر گذاشته اند و با عمليات نوسازي بدون برنامه خود به بروز پديده اعيان سازي كمك كرده اند. ايران از جمله اين كشورهاست كه به طور عمده فعاليت هاي نوسازي شهري به طور خودجوش و موضعي و موردي در آن صورت مي گيرد و پيامدهاي آن در برخي موارد منجر به بروز پديده اعيان سازي شده است.

     مراكز شهرها محل فعاليت و توليد درآمد هستند. سهولت دسترسي و وجود مراكز فعاليت تجاري و اداري، موجب مي شود كه اجاره و قيمت زمين در اين نواحي بالارود و سكونت در توان اقتصادي گروه هاي پردرآمد شود. اين پديده در حالي صورت مي گيرد كه كالبد نواحي مركزي دچار فرسودگي مي شوند. از سوي ديگر، تغييرات سريع در حمل و نقل شهري: ايجاد بزرگراه ها، افزايش مالكيت خودرو در بين خانوارهاي شهري و بهبود حمل و نقل عمومي، باعث مي شود كه خانوارها در مقايسه بين سكونت در مركز شهر با اجاره و قيمت هاي بسيار بالاي زمين و مسكن، در برابر سكونت در حاشيه با هزينه رفت و آمد، حاشيه را براي سكونت برگزينند، هرچند محل اشتغال به طور عمده هنوز در مركز شهر است.

     كوشش هاي دولت ها براي نوسازي و بهبود كالبد شهري در نواحي فرسوده شهرها، نيز خود منجر به برون افكني ساكنين اوليه و كم درآمد شهري از اين نقاط شده است. بنابراين نوسازي هاي صورت گرفته، چه توسط بخش خصوصي (سازندگان و زمينداران) و چه توسط دولت، در نهايت منجر به برون افكني خانوارهاي كم درآمد، جايگزيني آنان با گروه هاي درآمدي بالاتر و جابه جايي طبقات اجتماعي در شهرها شده است: پديده اي كه به آن اعيان سازي گويند. دليل نامطلوب بودن اين پديده به اين علت است كه گروه هاي كم درآمد را به حاشيه ها و نقاطي مي فرستد كه همچنان وضعيت سكونتي، مسكن و خدمات شهري نازل است. اين خانوارها از منافع نوسازي شهري بهره مند نمي شوند. از سوي ديگر جدايي مكاني، به معناي تمركز گروه هاي انساني در مكان هاي مختلف شهري كه در نتيجه عملكردهاي گوناگون اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و سياسي روي مي دهد.

     بافت فرسوده كلانشهر تهران و ساير نقاط اين كلانشهر چندين سال است كه مسير تنزل، ركود و فرسودگي را طي مي كند و با پديده زوال و ركود روبه رو است، ادامه اين وضعيت سبب افت اقتصادي، اجتماعي و كالبدي محدوده مركزي شهر شده است. اين در حالي است كه ساكنين اوليه جاي خود را به مهاجرين تازه وارد و كارگاه هاي كوچك و انبارهاي تجاري داده اند. در شهر تهران، نوسازي اين نواحي بدون برنامه ريزي يكپارچه انجام شده و برخي از اين نواحي به صورتي خاص مورد توجه بورس بازان و سوداگران زمين قرار گرفته و مي گيرند.

    

     استفاده از سازوكار برنامه ريزي در جلوگيري از پديده اعيان سازي در شهر تهران را مي توان در موارد زير دسته بندي كرد:

     الف- اهميت نگاه جامع و چند بعدي تجديدحيات شهري در رويارويي با مشكلات موجود در نواحي دچار تغيير و افت شهري تهران

     ب- اهميت استفاده از نهادهاي محلي و مشاركت ساكنين در جلوگيري از پديده اعيان سازي

     ج- استفاده مناسب از ابزارهاي برنامه ريزي شهري در جهت حل مشكلات برنامه ريزي و حتي برخي مشكلات كلي

    نويسنده: رضا نقي پور اصل فعال اجتماعي