نگاهی به عتبات عاليات و فعالیتهای ستاد بازسازی

وقتي حرف از سفر و زيارت است همة ما عراق را با‌عنوان عتبات عاليات به ياد مي‌آوريم. اين عنواني است که شيعيان به شهرهايی که مزارات امامان در عراق را در خود جاي داده‌اند، مي‌گويند.

به گزارش «تابناک»؛ واژة عتبه به معناي آستان و درگاه است. عتبات در شهرهاي کربلا، کاظمين، نجف و سامرا واقع شده‌اند و شامل آرامگاه‌هاي شش تن از پيشوايان شاخة دوازده امامي شيعه و تعداد زيادي از قديسان شيعه هستند.

مهم‌ترين اين زيارتگاه‌ها شامل:
 امام علي بن ابيطالب(ع): نجف
 امام حسين بن علي(ع): کربلا
 حضرت عباس(ع): کربلا
 حضرت علي‌اکبر(ع): کربلا
 امام موسي کاظم(ع): کاظمين
 امام محمدتقي(ع): کاظمين
 امام علي‌نقي(ع): سامرا
 امام حسن عسکري(ع): سامرا

در زير نگاهي به شرايط جغرافيايي، زيارتگاه‌ها و آثار تاريخي عتبات عاليات و دو شهر بغداد و کوفه که تأثير زيادي در تاريخ شيعه داشته‌اند، مي‌اندازيم.


کربلا مظلوم ظلم‌ستيز
کربلا شهري است که همة مسافران عتبات عاليات براي رسيدن به آن لحظه‌شماري مي‌کنند. کربلا در ناحية غربي فرات قرار دارد و فاصله‌اش تا بغداد ۱۵۰ کيلومتر است. اين شهر تا سال 61 قمري بياباني بوده است به نام‌هاي نينوا، غاضريه، طف و... اما از سال ۶۱ قمري به بعد و بر اثر شهادت امام حسين(ع) در آن محل، به‌تدريج مورد توجه شيعيان قرار گرفت و پس از ساخت حرم براي آن شهداي بزرگوار به يکي از شهرهاي زيارتي عراق تبديل شد.

شهر كربلا پس از شهر‌هاي مكه، مدينه، بيت‌المقدس و نجف، مقدس‌ترين شهر شيعيان جهان محسوب مي‌شود. جمعيت شهر كربلا بر اساس آمار سال ۲۰۰۳ در حدود 300/572 نفر است و اين شهر مركز استان كربلا است.

كربلا از ثروتمندترين شهر‌هاي عراق است و منابع اصلي درآمد آن از زائرين اماكن متبركه و كشاورزي (به‌ويژه محصول خرما) است. اين شهر از دو بخش قديم يا بخش مذهبي و كربلاي جديد تشكيل شده است. مدارس اسلامي و ساختمان‌هاي دولتي زيادي نيز در كربلا متمركز شده‌اند.

مرقد امام حسين(ع) كه در برخي از منابع نيز آن را مسجد‌الحسين(ع) نامگذاري كرده‌اند، در مركز بخش مذهبي شهر كربلا قرار دارد. اطراف منطقة بين‌الحرمين بازارهاي مختلفي قرار دارد. پشت تل زينيبه، بازار روز ميوه و سبزيجات است و در راه رسيدن به بازار روز، مغازه‌هايي است که مي‌شود سوغات تهيه کرد.

در روز عاشوراي حسيني بسياري از مسلمانان و شيعيان براي زيارت اين مكان مقدس به شهر كربلا مي‌آيند. بسياري از زائران مسن نيز به كربلا مي‌آيند تا آخرين سال‌ها و روز‌هاي زندگي خود را در اين شهر مقدس سپري كنند.

در زمان حاكميت صدام حسين در عراق سخت‌گيري‌ها بر مردم شهر كربلا شدت گرفته بود و در اين زمان غيرشيعيان مجاز به سفر به كربلا نبودند. در سال ۱۹۹۱ و در جريان قيام شيعيان عليه حكومت صدام حسين آسيب‌هاي فراواني به شهر كربلا وارد شد. البته اختلافات داخلي و وجود نيروهاي راديکال مذهبي منجر به بروز حملات انتحاري فراواني در اين شهر پس از سقوط صدام حسين شده است.

مکان‌هاي زيارتي کربلا شامل: «زيارتگاه امام حسين(ع)، زيارتگاه حضرت عباس(ع)، کف‌العباس نهر فرات، خيمه‌گاه، زيارتگاه حر بن يزيد رياحي و تل زينبيه» است. شب‌هاي جمعه، زيارت امام حسين(ع) مستحب است؛ به همين علت در اين شب‌ها کربلا شلوغ‌تر از هميشه است.


نجف مرکز قدرت سياسي شيعيان
ياقوت‌ حموى‌ مى‌نويسد: «نجف‌ به‌ فتح‌ ... سرزمينى‌ مرتفع‌ كه‌ مانع‌ رسيدن‌ آب‌ به‌ كوفه‌ و گورستان‌هاى‌ آن‌ مى‌شود. در نزديكى‌ آن‌ منطقة قبر اميرالمؤمنين‌ على‌ بن‌ ابى‌‌طالب‌(ع) قرار دارد، شعرا از اين‌ شهر بارها در اشعار خود ياد كرده‌اند.» جمعيت نجف در سال ۲۰۰۳ ميلادي، 600/585 نفر برآورد شده است. اين شهر مرکز استان نجف و از مقدس‌ترين شهرهاي شيعيان است و مرکز قدرت سياسي شيعيان در عراق به‌شمار مي‌رود.

از لحاظ جغرافيايي شهر نجف در نزديکي کوفه قرار گرفته است. نزديکي اين دو شهر به‌نحوي است که نمي‌توان آنها را از يکديگر مجزا دانست. شهر نجف از لحاظ تاريخي سابقة طولاني ندارد؛ پس از سو‌ءقصد و قتل علي بن ابيطالب(ع) توسط ابن ملجم طبق وصيت وي، او به‌طور ناشناس در منطقه‌اي نزديک به شهر کوفه دفن شد.

صد سال بعد جعفر بن محمد مدفن او را به مردم معرفي کرد و اين ناحيه به‌تدريج محل سکونت دوست‌داران وي شد و نجف نام گرفت. نجف‌ از دو سوي شمال‌ و شرق‌ به‌ زمينى‌ گسترده‌ منتهى‌ مى‌شود كه‌ در آن‌ قبر صدها هزار تن‌ از علما، سادات‌، مشاهير، سرشناسان‌ و اميران‌ قرار دارد.»

حتي حرم امام علي(ع) هم به علت وجود قبور علماي برجستة شيعه به‌لحاظ ظاهري، تفاوتي با ديگر حرم‌ها دارد. مقبرة شيخ انصاري، آيت‌الله العظمي خويي و حاج آقا مصطفي خميني از جملة اين قبور هستند. نجف شهر امني است. ايست‌هاي بازرسي کمتري نسبت به کربلا در آن وجود دارد و دسترسي به حرم آسان‌تر است.

حوزة علمية نجف هم که يکي از تأثيرگزارترين و مهم‌ترين حوزه‌هاي علمية جهان اسلام است فقهاي زيادي را در اين شهر گردهم آورده است. آب‌ و هواى‌ نجف‌ در تابستان‌ گرم‌ و خشك‌ و در زمستان‌ سرد و سوزناك‌ است‌؛ وقتي گرما در تابستان‌ شدت‌ مى‌گيرد مردم‌ به‌ سردابه‌‌هايى‌ حفرشده‌ در دل‌ زمين‌ پناه‌ مي‌برند.

اين‌ سردابه‌ها به ‌شكلى‌ بديع‌ و با عمق‌هايى‌ متفاوت‌ حفر شده‌اند. موقعيت‌ جغرافيايى‌ نجف‌ باعث‌ اين‌ تفاوت‌ دما مى‌شود. در تابستان‌ گرما در آن‌ شدت‌ مى‌گيرد و بادهاى‌ داغ‌ مسموم‌ مى‌وزد. به‌‌گونه‌اى‌ كه‌ دماى ‌آن‌ در تابستان‌ به‌ ۵/۴۵ درجة سانتيگراد مى‌رسد؛ اما سرماى‌ آن‌ به‌‌حدى‌ است‌ كه‌ آب‌ منجمد مى‌شود و دما به‌ صفر درجه‌ و گاه‌ پايين‌تر‌ از آن‌ نيز مى‌رسد.»


کوفه مرکز حکومت علی(ع)
شهر کوفه براي شيعيان اهميت زيادي دارد؛ زيرا علي بن ابيطالب(ع) اين شهر را به‌عنوان مرکز حکومت در نظر گرفت و از سويي قيام کربلا با اسم آن شهر گره خورده است. اين شهر در پي تازش عرب‌ها به ايران به‌عنوان پايگاهي براي لشکرکشي عرب‌ها به ايران راه‌اندازي شده بود. پس از گشايش شهر تيسفون بخش زيادي از دارايي اين شهر به عرب‌هاي کوفه و کوفيان رسيد. اين شهر مدتي پايتخت خليفة رسول خدا اميرالمؤمنين علي بن  ابیطالب(ع) بود.

قيام مختار و توابين هم در اين شهر اتفاق افتاد. آثار تاريخي شهر کوفه، مسجد جامع کوفه، مقام ابراهيم، بيت‌الشط، دکة معراج، مقام حضرت آدم، مقام جبرئيل، مقام نوح، حرم مسلم بن عقيل، مقبرة هاني، خانة حضرت علي(ع) مسجد سهله، و... است.  خوبي حرم‌هاي اهل بيت(ع) در عراق اين است که معماري ايراني دارند و فضاي آشنايي را براي ما ايراني‌ها تداعي مي‌کنند؛ اما خلاف حرم‌ها، مسجد کوفه با معماري هندي بازسازي شده است.


کاظمين شهر صبوري
اين شهر سومين شهر مقدس عراق پس از نجف و کربلا است و در شمال غربي بغداد و در سمت غرب رودخانة دجله قرار گرفته که فقط عرض رودخانة دجله آن را از بغداد جدا مي‌کند. نام اين شهر برگرفته از نام مبارک حضرت کاظم(ع) است و از آنجايي که در اين حرم حضرت موسي بن جعفر(ع) (کاظم) و نوادة او حضرت محمد بن علي(ع) (جواد) مدفون هستند شهر به نام اين دو تن با غلبه دادن نام شهر که کاظم است، «کاظمين» ناميده شده است.

حرم اين دو امام، مرکز اين شهر را تشکيل مي‌دهد و دروازه‌هاي مجموعة وسيع حرم به خيابان‌ها و محله‌هاي اصلي شهر گشوده مي‌شود. حرم کاظمين از ويژگي‌هايي برخوردار است که در کمتر حرمي مي‌توان ديد، نخست آنکه دو تن از امامان معصوم درون يک ضريح مدفون‌اند، از اين‌رو ضريح نقره‌اي آنان بزرگ و بخش مهمي از فضاي زير گنبد را دربرگرفته است و ديگر آنکه حرم مطهر داراي دو گنبد طلايي يکسان و چهار گلدسته است. همچنين حرم مطهر داراي سه ايوان زيبا و بزرگ با سقف‌هاي بلند است که ستون‌هايي تنومند آن را دربرگرفته و با کاشي و آينه تزيين شده است.

ساختمان کنوني حرم از ساخته‌هاي دورة آغازين صفويه و اضافات دوره‌هاي بعدي است. معماري و هنر دورة صفويه، از ايوان‌هاي زيبا و کاشي‌کاري‌هاي معرق نفيس و آينه‌کاري‌هاي بديع در آن به‌وضوح قابل مشاهده است. حرم مطهر داراي دو گنبد طلايي است که هر يک روي بقعة يکي از دو امام(ع) قرار گرفته است. برج و بارو و دروازه‌هاي هفت‌گانة صحن که با معماري و کاشي‌کاري نفيس پراکنده در سردرها و کتيبه‌ها، از ساخته‌هاي مرحوم فرهاد ميرزاي قاجار (عموي ناصرالدين‌شاه) است.


سامرا و یاد امام زمان (عج)
سامرا يکي از شهر‌هاي مذهبي عراق است که مدفن دو تن از امامان شيعه، امام حسن عسکري(ع) و امام علي نقي(ع) در آنجا قرار دارد. سامرا شهري است بين بغداد و تکريت که در جانب شرقي رود دجله قرار دارد.

شهر سامرا چهارمين شهر مقدس عراق است. ساختمان اين شهر كه در ۱۲۴ كيلومترى شمال بغداد و در سمت ‏شرق رودخانة دجله قرار گرفته، به سال ۲۲۱ ق بازمي‌‏گردد. در اين سال محمدالمعتصم بالله فرزند هارون‌الرشيد پايتخت ‏خلافت را از شهر بغداد به سامرا منتقل کرد و تا سال ۲۵۶ ق هشت ‏خليفه از اين شهر حكمرانى و خلافت کردند. در اين سال المعتمد على‌الله عباسى بار ديگر به بغداد بازگشت و آنجا را پايتخت ‏خلافت قرار داد.

سامرا طى مدت سه دهه پايتختى، توسعة فراوانى يافت و تعداد زيادى از كاخ‌ها و تفريح‌گاه‌ها و مساجد در اين شهر ساخته شد. آنچه امروزه بر اهميت اين شهر مى‏افزايد، قرار داشتن بقعة پاك دو امام معصوم و برخى از افراد خانوادة ايشان است.

حرم مـطهـر امام دهم حضرت على بن محمدالهادى(ع) (تاريخ شهادت: سال ۲۵۴ ق) و امام يازدهم امام حسن بن على عسكرى(ع) (تاريخ شهادت: ۲۶۰ ق) قلب شهر امروزى را تشكيل مى‏دهد، اين بقعه در دوران زندگانى دو امام(ع) خانة مسكونى آنان بود و پس از شهادت در آنجا دفن شده‏اند.
گنبد كنونى اين آرامگاه در سال ۱۲۰۰ ق به جاى گنبد كهنى كه ناصرالدوله حمدانى در سال ۳۳۳ ق آن را ساخته بود بنا شد. در زير گنبد حرم مطهر، ضريحي نقره‏اى قرار دارد كه ساختة هنرمندان اصفهانى در سا‌ل‌هاى دهة ۶۰ ميلادى است.


آثار تاريخى سامرا
مسجد جامع سامرا: به ‏«جامع‌المتوكل‏» مشهور شده و مالکيت آن را به متوكل عباسى (۲۳۲-۲۴۷ ‌ق) نسبت مي‌دهند. اين مسجد يكى از عظيم‏ترين مساجد جهان اسلام در آن دوره به‌شمار مى‏رفته است؛ اما امروزه فقط مأذنه و ديوارهاى آن باقى است.

در اين مسجد، خلاف سنت همة گلدسته‌‏ها كه راه رسيدن به بام از پله‏هايى است كه درون مأذنه تعبيه شده، راه رسيدن به بام، از بيرون آن است، از اين‌رو پله‌‏ها گردا‌گرد سطح بيرونى گلدسته را دور زده و به بام آن، كه در ارتفاع ۵۲ مترى از زمين است، مي‌‏رسد.

متوكليه: شهر كهن سامرا است كه از سوى متوكل عباسى ساخته شد و امروزه خرابه‏هاى اين شهر در فاصلة كوتاهى از شمال سامرا نمايان است. از ويژگى‏هاى اين شهر، خيابان‌كشي‌هاى منظم و مستقيمى است كه نمونة آن در ديگر شهرها كمتر يافت مى‏شود. در بخشى از اين شهر مسجدى به نام ‏«جامع ابى دلف‏» وجود دارد.

جامع ابى دلف: نمونة كوچك‌تر مسجد جامع متوكل است ‏به ابعاد ۱۳۸×۲۱۵ متر با بارويى به ضخامت ۶۰/۱ متر. اين مسجد داراى ۱۸ دروازه است. گلدستة اين مسجد شبيه ملويه است، با اين تفاوت كه ارتفاع آن ۱۹ متر است. اين مسجد به نام قاسم بن عيساى عجلى مشهور به ابو‌دلف (متوفاى ۲۲۶ ق) نامگذارى شده كه از فرماندهان عباسى و از شيعيان معتقد به‌شمار مى‏رفته است.

قصرهاى سامرا: خلفاى عباسى كه به سامرا نقل مكان كردند اقدام به ساخت كاخ‌هاى سرسبز و خوش آب و هواى متعددى در جاى‌جاى اين شهر و در كناره‏هاى رودخانة دجله کردند. امروزه از آن كاخ‌ها ديوارهاى فرو ريخته و ستون‌هاى ويرانه باقى مانده است.

نام برخى از كاخ‌ها در سمت شمال غربى مسجد جامع متوكل و در شهر المتوكليه عبارت‌اند از: قصر الجعفرى، قصر العروس، قصر المختار، قصر الوحيد، قصر الجعفرى المحدث، قصر الغريب، قصر الصبح، قصر المليح، قصر بستان الايتاخيه، قصر التل، قصر الجوسق، قصر بركوارا، قصر القلائد، قصر الغرد، قصر المتوكليه، قصر البهو، قصر اللؤلؤه و ... . بنا به روايت مورخان حد‌اقل هزينة ساخت هر يك از اين قصرها، متجاوز از پنج ميليون درهم بوده است.


بغداد از عباسیان تا اکنون
شهر بغداد مشهورترين شهر جهان اسلام و پايتخت خلافت عباسيان بوده که پنج قرن بر بخش عظيمي از جهان اسلام حکمراني مي‌کرده است. اين شهر حوادث مهمي را به خود ديده و امروزه از ميان ساختمان‌ها و مساجد و مدارس و مقابر، فقط بخش اندکي از آن عظمت کهن را مي‌توان ديد که از سيلاب‌ها و آتش‌سوزي‌ها و جنگ و غارت‌ها جان سالم به در برده است.

بغداد به علت پيشينة تاريخي‌اي که دارد زيارتگاه‌ها و مناطق ديدني زيادي را در خود جاي داده است. يکي از اين زيارتگاه‌ها آرامگاه نواب اربعه است که چهار تن از بزرگان و معتمدان شيعه در بغداد هستند که طي 70 سال دوران غيبت صغري، عهده‌دار ارتباط ميان امام زمان و شيعيان بوده‌اند و اموال و نامه‌هاي شيعيان را به امام و پاسخ آن حضرت را به آنها منتقل مي‌کردند.

آرامگاه عثمان بن سعيد عمري و محمد بن عثمان بن سعيد عمري در يکي از ميادين مهم و مرکزي شهر بغداد به نام «ساحه الخلاني»، درون مسجدي به نام «جامع الخلاني» قرار دارد؛ آرامگاه حسين بن روح در ميان بازار کهن و قديمي بغداد، معروف به «سوق العطارين» قرار دارد و آرامگاه علي بن محمد سيمري در بازار مشهور به «سوق الخفافين» کمي پايين‌تر از مدرسة المستنصريه قرار دارد.

اما از ديگر مراکز زيارتي اين شهر آرامگاه شيخ کليني بزرگ‌ترين محدث و روايت‌نگار شيعي است. کتاب «الکافي» او يکي از چهار کتب روايي شيعه است. مشهور است که قبرش در مسجد صفوي مشهور به تکية مولوي‌خانه در شرق بغداد (رصافه) و در نزديکي پل شهدا قرار دارد.

سلمان پاک (مدائن) شهري است در 40 کيلومتري جنوب بغداد که نام آن برگرفته از نام سلمان فارسي است که در آنجا درگذشت و آرامگاه باشکوهي براي او ساخته شد. در فاصلة کوتاهي از اين بقعه، ايوان کسري که يکي از مهم‌ترين بناهاي باستاني عصر ساساني است، قرار دارد. اين شهر از پايتخت‌هاي باستاني ايران بوده و نام قديمي آن تيسفون است. آرامگاه ادريس الحسني قبر بشر حافي و قبر بهلول هم از ديگر مراکز زيارتي بغداد است.



نگاهی به عملکرد ستاد بازسازی عتبات در نجف و کربلا

در آن فشار جمعیت،رفیق بغل دستی اش در حالی که زیپ باز شده کوله قرمز رنگش را می بندد و با حالت معترضانه می گوید:«پس ایران اینجا چی کارمی کنه؟این همه پول خرج می کنن.» شاید بسیاری ازایرانی هایی که این روزها برای نخستین بار به کربلا می آیند می شوند، حتی نام ستاد ایرانی بازسازی عتبات عالیات  را نشنیده باشند.مثل احمد پور موسوی که از شهررضای اصفهان به کربلا آمده و در پاسخ به این سوال که چه اطلاعاتی از ستاد بازسازی عتبات دارد، می گوید:«نمی شناسم. برای ایرانه؟»

برخی هموطنان نام ستاد را شنیده اند، اما از اقدام های انجام شده توسط ستاد بی خبرند.علی لو که از اسفراین خراسان به این سفر آمده یادش می آید که یک بار از طریق  پیامکی که روی تلفن همراهش آمده کمکی به ستاد کرده، اما ازخودش می گوید که خدمات ستاد بی خبر است. آن طور که بر روی سایت ستاد عتبات عالیات آمده تاریخ تاسیس آن به سال 82 باز می گردد که جمعی از هموطنان،ستادی غیردولتی را راه اندازی می کنند با یک هدف مهم.بازسازی و توسعه حرم های مطهر ائمه معصومین و رسیدگی به اماکن مذهبی در کشور عراق ودیگر کشورها.

11 سال بعد از آغاز فعالیت های این ستاد، حالا در نجف، کربلا، سامرا، کاظمین،مسیب و بلد (حرم امامزاده محمد بن هادی(ع)) یکی یکی پروژه های عمرانی کلید خورده توسط ستاد ایرانی بازسازی عتبات به ثمر نشسته است. آنها که حداقل در 5 سال گذشته به عراق سفر کرده اند، تفاوت خدمات ارایه شده به زائران را بهتر درک می کنند. در روزهایی که به نسبت سال قبل 600 هزار نفر بیش از سال 92 از ایران به عراق سفر کردند، ایرانی هایی که در نجف اقامت کرده اند چشمشان به ساختمانی بتنی 4 طبقه در نزدیکی های حرم حضرت امیر المومنین افتاده است. مجتمعی که شاید ندانند بزرگترین پروژه ستاد بازسازی عتبات در عراق است و همه مراحل ساختش را ایرانی ها به سرانجام رساندند.